background image
„Na Spiszu” nr 1 (66) 2008 r.
36
W nr 2/2007r. Na Spiszu umieściliśmy artykuł H. Grocho-
la-Szczepanek na temat rozwoju gwary spiskiej przed II wojną
światową. Obecnie kontynuujemy temat. Red.
Zainteresowania gwarą i kulturą spiską wyraźnie wzrosło
w okresie powojennym.
W 1948 roku wyszła praca czeskiego badacza V. Važne-
go, w której znajduje się dużo informacji na temat polskich
gwar po stronie słowackiej (Važny 1948). Praca zawiera sze-
reg komentarzy do Atlasu językowego Podkarpacia autorstwa
polskich uczonych A. Małeckiego i K. Nitscha (1934). Jest to
porównanie zapisów autora z zapisami Małeckiego ze Żdzia-
ru i Drużbak Niżnych.
W latach powojennych E. Pawłowski prowadził badania
do Małego atlasu gwar polskich w Łapszach Niżnych. Oprócz
zebranego materiału do Atlasu, powstała także publikacja na te-
mat gwary łapszańskiej (Pawłowski 1956). Autor scharaktery-
zował najważniejsze cechy gwary Łapsz Niżnych, m.in.: ma-
zurzenie, brak labializacji, akcent inicjalny, formant –uwać (ry-
ftuwać), przejście wygłosowego ch -> f (w dómaf), frykatyw-
ne ř (gřiby), brak archaizmu podhalańskiego (zyto). Pawłow-
ski podkreśla w swojej pracy prawie całkowity brak zróżnico-
wania w wymowie starszego i młodszego pokolenia oraz brak
zapożyczeń słowackich.
Systematyczne badania po obu stronach Spisza były pro-
wadzone przez Z. Sobierajskiego w latach 1955-1956. Rezul-
tatem tych badań są publikacje tego autora.
W 1961 roku ukazał się artykuł o polskich gwarach w oko-
licy Starej Lubowli (Sobierajski 1961). Praca zawiera opis gwa-
ry z 10 miejscowości we wschodniej części polskiego obszaru
językowego na Słowackim Spiszu w powiecie Stara Lubow-
la. Autor nawiązuje do zapisów gwarowych swoich poprzed-
ników Małeckiego i Važnego.
W następnej pracy Z. Sobierajski omawia wpływy sło-
wackie w gwarze spiskiej, m.in.: formy osobowe czasowników
(patrzym, patrzyme), występowanie rodzaju męskoosobowego
i niemęskoosobowego (Sobierajski 1963).
Najobszerniejszym podsumowaniem badań Z. Sobieraj-
skiego na Spiszu jest czterotomowy Atlas polskich gwar spi-
skich na terenie Polski i Czechosłowacji (1966-1977). Autor
prowadził badania w 13 wsiach po stronie polskiej, za wyjąt-
kiem wsi Nowa Biała, której nie zaliczał do spiskiego obsza-
ru językowego. Po stronie słowackiej Sobierajski przeprowa-
dził badania we wszystkich wsiach językowo polskich, z wy-
jątkiem Łysej nad Dunajcem i Szwabów Niżnych. Badania So-
bierajskiego były prowadzone także w kilku wsiach sąsiadują-
cych ze Spiszem: w Brzegach, Bukowinie i Białce Tatrzańskiej.
Autor Atlasu zawarł w pracy wyrazy, które wykazują zróżni-
cowanie leksykalne, morfologiczne lub fonetyczne badanego
terenu. Każda część Atlasu zawiera wstęp, komentarz do map
oraz po 100 map. Część I Atlasu ukazuje ugrupowanie polskich
gwar spiskich, ich wewnętrzne zróżnicowanie oraz wpływy in-
nych języków (słowackie, ukraińskie i niemieckie). Część II
Atlasu omawia związki pomiędzy gwarą spiską a podhalań-
ską oraz wpływy węgierskie na gwarę spiską. Część III doty-
czy wewnętrznego zróżnicowania gwary w zakresie fonetyki,
morfologii i słownictwa. Część IV Atlasu pokazuje problema-
tykę morfologiczną.
W 1983 roku wyszła jeszcze jedna praca Z. Sobierajskie-
go na temat związków gwary spiskiej z innymi językami. Au-
tor analizuje wpływy słowackie i ukraińskie na gwarę spiską
(Sobierajski 1983).
W latach siedemdziesiątych badania po obu stronach Spi-
sza były prowadzone przez F. Sowę. Rezultatem tych badań jest
praca na temat systemu fonologicznego gwary spiskiej (Sowa
1994). Autor ustalił inwentarz fonemów oraz określił sposób
wzajemnego ich łączenia w obrębie morfemów i między mor-
femami. Cechy spiskiego systemu fonologicznego wykazu-
ją związek z innymi gwarami południowomałopolskimi. Au-
tor dzieli cały obszar Spisza na 3 części: 1) północno-zachod-
nią (miejscowości po stronie polskiej), 2) środkową (pienińsko-
-magurską), 3) podtatrzańsko-nadpopradzką. W rozwoju syste-
mu fonologicznego gwar spiskich autor zauważa tendencje ro-
dzime i obce. Do pierwszych zalicza m.in.: rozwój fonemów
(o, e, y), zanik fonemów wokalicznych nosowych, uproszcze-
nia w grupach spółgłoskowych. Wśród tendencji obcych autor
wyróżnia wpływ języka słowackiego (przejście g w h, np. hru-
by, stwardnienie ř w r, np. bryćki), języka polskiego (zachowa-
nie wygłosowego –ch, np. duch) i gwary podhalańskiej (akcent
inicjalny, przejście wygłosowego –ch w –k. Do pracy dołączo-
ne są teksty gwarowe.
Na zakończenie przeglądu powojennych badań nad gwa-
rą spiską należy podkreślić istotne znaczenie badań Z. Sobie-
rajskiego i F. Sowy. Są to badania całego obszaru polskoję-
zycznego na Spiszu, zawierające kompletne opracowanie da-
nego zagadnienia.
Helena Grochola-Szczepanek
Literatura
Małecki M., Nitsch K., 1934, Atlas językowy polskiego Podkarpa-
cia, Kraków.
Pawłowski E., 1956, O gwarze łapszańskiej, „Język Polski”, 36,
s. 21-17.
Sobierajski Z., 1961, Zarys gwar polskich w okolicy Starej Lubowli na
Spiszu słowackim, ZN UAM, „Filologia”, 3, Poznań, s. 25-54.
Sobierajski Z., 1963, Z morfologicznych wpływów słowackich na pol-
skie gwary spiskie, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria
II, Językoznawstwo, Warszawa, s. 319-330.
Sobierajski Z., 1966-1977, Atlas polskich gwar spiskich na terenie
Polski i Czechosłowacji, t. I – 1966, t. II – 1970, t. III – 1973,
t. IV – 1977, Poznań.
Sobierajski Z., 1983, Geolingwistyczna analiza związków międzysło-
wiańskich na Spiszu, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, se-
ria VI, Językoznawstwo, Warszawa, s. 383-403.
Sowa F., 1994, System fonologiczny polskich gwar spiskich, Wro-
cław-Warszawa-Kraków.
Važny V., 1948, Z mezislovanského jazykového zemepisu, Praha.
Rozwój badań gwary spiskiej po II wojnie światowej
Nasza spiska mowa