background image
35
„Na Spiszu” nr 2 (63) 2007 r.
Zainteresowanie gwarą spiską obserwuje się od XVIII
wieku. Początkowo były to krótkie wzmianki robione przy
okazji badań geograficznych i przyrodniczych. Pierwsza in-
formacja o polskich gwarach spiskich pochodzi z 1815 roku
z dzieła S. Staszica „O ziemiorództwie Karpatów i innych
gór i równin Polski”. Praca przedstawia wiele zagadnień
związanych z tym terenem. Czytamy także krótką informa-
cję autora na temat języka tutejszego ludu:
W osadach tutejszych osobliwie w okolicach Mago-
ry od Nowego Targu do Czerwonego Klasztoru w znacznej
części starostwa spiskiego zastałem tu język polski nie rów-
nie czysty, niżeli u wszystkich innych górali od Krakowa, aż
do tej okolicy” (Staszic 1815: 97).
Podobne stwierdzenie padają w późniejszej relacji z po-
dróży po Spiszu z 1828 roku A. Kucharskiego:
Cała północna połowa Spiża zamieszkana jest przez
Polaków, u których jeżeli, jak niektórzy mniemają, wielu ję-
zyków znajomość wielości światła dowodzi, ze zaiste znala-
złem światła. Mówią bowiem między sobą w domu po pol-
sku, modlą się z książek czeskich, kazań słuchają słowac-
kich... W południowej mianowicie części Spiżu zaczyna się
twardy dialekt polsko-słowiański. Twardy mówię, bo zamiast
czes. t’ lub polskiego ć używają c, zamiast d’ lub dź, twarde-
go dz” (Kucharski 1896: 2).
Właściwe badania językoznawcze przynosi druga po-
łowa XIX wieku. A. Šembera wyznacza granice polszczy-
zny m.in. na Spiszu (Šembera 1876).
Słowacki filolog S. Czambel badając głównie dialekty
słowackie, poświęca także nieco uwagi dialektom polskim
na północnym Spiszu. Jest to pierwszy uczony, który wska-
zał cechy polszczyzny spiskiej, głównie fonetyki, m.in.: ma-
zurzenie, ścieśnione a, które w wymowie zbliża się do o,
zachowanie spółgłoski rz i g (Czambel 1906: 63-71). Autor
wyraźnie stwierdza, że gwara na północnym Spiszu jest taka
sama, jak na sąsiednim Podhalu, czyli jest polska.
W latach 1919-1920 wychodzą artykuły K. Nitscha na
temat polszczyzny na Spiszu. Autor omawia etymologię na-
zwy Spisz oraz daje szereg uwag na temat mowy na tym te-
renie. Przytacza także za S. Czambelem cechy, które świad-
czą o polskości gwary (Nitsch 1919). Poza wskazanymi przez
S. Czambela cechami, polski badacz wymienia także inne,
np. archaizm podhalański, tzn. występowanie i po spółgło-
skach s, z, c, zamiast ogólnopolskiego szy-, ży, czy- (Nitsch
1920). Według K. Nitscha:
Spiżacy mówią zasadniczo odmianą północno-wschod-
nią góralszczyzny, poczynającą się od Nowego Targu, a któ-
rej cechą charakterystyczną jest przechodzenie końcowego
–ch w –f, np. byłef, u nif, na nogaf. Świadczy to najwyraź-
niej o identyczności Polaków spiskich (i orawskich) z nowo-
tarskimi” (Nitsch 1920: 99).
W 1928 roku ukazują się dwie prace M. Małeckiego.
Pierwsza z nich omawia jedną z cech gwary spiskiej, mia-
nowicie przejście wygłosowego –ch w –f (Małecki 1928a).
Zjawisko to występuje we wszystkich miejscowościach spi-
skich, z wyjątkiem Czarnej Góry, Jurgowa, Rzepisk, Jawo-
rzyny i Ździaru, w których –ch przechodzi w –k. Druga praca
M. Małeckiego omawia zjawisko archaizmu podhalańskie-
go. Jest to zjawisko charakterystyczne dla gwary podhalań-
skiej, ale jak pokazały badania Małeckiego sięga daleko na
Spisz. Według autora fakt występowania archaizmu na Spi-
szu świadczy o udziale ludności podhalańskiej w osadnic-
twie na Spiszu (Małecki 1928b).
M. Małecki i K. Nitsch są autorami „Atlasu językowe-
go polskiego Podkarpacia” (1934). W badaniach do atlasu
wzięto pod uwagę 3 wsie językowo polskie po stronie sło-
wackiej. Z polskiego terenu Spisza nie uwzględniono żad-
nej miejscowości.
Ostatnią pracą wydaną przed drugą wojną światową
była książka M. Małeckiego „Język polski na południe od
Karpat” (1928). Autor omawia szczegółowo historię, osad-
nictwo ziemi spiskiej oraz język tutejszej ludności. Do waż-
niejszych zjawisk w gwarze spiskiej według autora należą:
1) przejście wygłosowego –ch w –f, 2) brak archaizmu pod-
halańskiego, 3) zakończenie bezokoliczników na –uwać, 4)
końcówka –ma w 1 osobie liczby mnogiej. Wpływy języka
słowackiego według M. Małeckiego widoczne są m.in. w: 1)
występowaniu zamiast rz litery r (kurić), 2) końcówki –ym,
-me (bedym, bedyme), 3) słownictwie (dziedzina, lem). Zróż-
nicowanie polskich gwar spiskich zilustrowane jest pięcio-
ma tekstami gwarowymi z różnych miejscowości: Drużbaki
Niżne, Kacze, Lechnica, Mały Sławków, Żdziar.
Jak zatem widać przed II wojną światową duży
udział w badaniach gwary spiskiej miał Mieczysław Małec-
ki, polski uczony, polonista, slawista i dialektolog, żyjący
w latach 1903-1946.
Helena Grochola-Szczepanek
Literatura:
Czambel S., 1906, Slovenska reč a jej mestov rodine slovanskych jazykov. I. Osno-
vy a iny materiál rečovy. 1. Vychodnoslovenské nárečie, Turč. Sv. Martin.
Kucharski A., 1896, Relacja z naukowej podróży po Słowacji (Spiżu) 1828,
„Lud”, 2, s. 1-5.
Małecki M., 1928a, Spiskie –ch, [w:] Symbolae gramaticae in honorem Joan-
nis Rozwadowski, 11, Kraków, s. 443-449.
Małecki M., 1928b, Archaizm podhalański (wraz z próbą wyznaczenia granic
tego dialektu) z mapą, Monografie polskich cech gwarowych, 4, Kraków.
Małecki M., 1938, Język polski na południe od Karpat (Spisz, Orawa, Czadec-
kie, wyspy językowe) z 2 mapami, Kraków.
Małecki M., K. Nitsch, 1934, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kra-
ków.
Nitsch K., 1919, Polszczyzna na Spiszu, „Poradnik Językowy”, 16, s. 35-37.
Nitsch K., 1920, Granice państwa a granice języka polskiego. I. Polacy na
dawnych Węgrzech, „Język Polski”, 5, s. 97-101.
Staszic S., 1815, O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski,
Warszawa.
Šembera A. V., 1876, Mnoholi je Čechu, Morawianu, Slowaku, Praha.
Rozwój badań gwary spiskiej przed II wojną światową
Nasza spiska mowa