31
„Na Spiszu” nr 2 (63) 2007 r.
O mieszkańcach Podhala z XIX wieku możemy śmiało
powiedzieć, że wykształcili i posiadali poczucie własnej
tożsamości. To wówczas ukształtowało się pojęcie Pod-
hala jako regionu etnograficznego. Słabe gleby, ostry kli-
mat nie sprzyjały rolnictwu. Przemysł, rzemiosło i handel
również nie przynosiły zbyt dużych zysków. Do II woj-
ny światowej był to jeden z najbiedniejszych regionów
w Polsce (sławna bieda galicyjska).
Spiszacy zostali zostawieni sami sobie. Zdani na łaskę
i niełaskę monarchii Austro–Węgierskiej poddani celowej
polityce wynaradawiającej. Z ksiąg tzw. „baptysteriów”
znikły polskie nazwiska,
zastąpiono je słowacki-
mi. Do szkół sprowadzo-
no węgierskich i słowac-
kich nauczycieli. Księż-
mi na parafiach również
(od II połowy XIX wie-
ku) są Słowacy. W XIX
wieku drogi Podhala i Spiszu się rozeszły. Do początku
XIX wieku duszpasterstwo i szkolnictwo było w rękach
polskich duchownych. Dotyczy to szczególnie inkorpo-
rowanych do prepozytury bożogrobców – miechowitów
z Lendaku, krzewicieli polskiej oświaty oraz polskich pi-
jarów z Podolińca
4
. Wpływ kultury polskiej przejawiał się
w architekturze zamków, pałaców, domów i kościołów
(np. Lewoczę zwano Krakowem Spiskim). Spisz bardzo
silnie zrósł się z Polską, tworząc jedną całość polityczną,
gospodarczą i kulturową. Miasta spiskie wiązały z Pol-
ską ożywione stosunki handlowe. Kultura polska przeni-
kała całą tę krainę wyciskając piętno na języku i umysło-
wości ludu spiskiego
5
.
Ziemia spiska przechodziła zmienne koleje losu. Wio-
ski z Zamagurza podlegające węgierskiemu rodowi Be-
rzewiczych obroniły język polski w gwarze. Daje temu
wyraz wizytator - prepozyt Jan Zsigray
6
. Niektórzy księ-
ża polscy znali język słowacki, chociaż pochodzili z die-
cezji krakowskiej. Tam kończyli teologię, potem za zgo-
dą ordynariusza udawali się na Spisz. „Parasol ochron-
ny”, który traci ziemia spiska w 1768 roku doprowadził
do ponownej słowakizacji i madziaryzacji
7
.
1
A. Skorupa, Zabytkowe kościoły Polskiego Spisza, Kraków 1993, s. 32
2
M. Misińska, Podhale dawne i współczesne [w:] Prace i materiały Muzeum
Archeologicznego i Etno-graficznego w Łodzi, Łódź, 1971, s. 7-12
3
J. Rafacz, Dzieje i ustrój Podhala Nowotarskiego za czasów dawnej Rzecz-
pospolitej Polskiej, Warszawa 1935, s 1-152
4
M. Gotkiewicz, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, t. 7, 1958, s. 78-
-82
5
Spisz, Orawa i Ziemia Czadecka w świetle stosunków etnicznych i przeszło-
ści dziejowej, Kraków 1938, s. 27
6
T. M. Trajdos, Wizytacja Zsigraya w roku 1700 na Zamagurzu Spiskim,
Szczawnica 1992, s. 6
7
E.Pietrzak, Z.Łukasz, Edukacja regionalna: Dziedzictwo kulturowe regio-
nu Podhala i Spisza – autorski program na poziomie gimnazjalnym, Kra-
ków 2004/2005 s.14-16
S
łabość polityczną Polski w XVII wieku wykorzystała
Austria, która pod pretekstem kordonu sanitarnego
zajęła starostwa spiskie, nowotarskie, czorsztyńskie
i sądeckie (1769). Po I rozbiorze, Austria włączyła staro-
stwo spiskie do Węgier a pozostałe do Galicji. Taki stan
przetrwał do końca I wojny światowej. Od tej pory Spisz
przez ponad 140 lat należał do cesarstwa austriackiego.
Od momentu przekształcenia cesarstwa w dualistyczną
monarchię Austro - Węgierską, Spisz w całości znalazł się
na terytorium węgierskim
1
. Natomiast Dolina Nowotar-
ska przed rozbiorami należała do właścicieli prywatnych.
Po rozbiorze podzielo-
no Podhale na 4 części
i sprzedano na licytacji
(1819-1824). Właścicie-
le tj. Sebastian Stadnicki,
Emanuel Hamalcs, To-
masz i Honorata Uznań-
scy i Jan Zajączkowski
niedługo cieszyli się prawami do świadczeń ze strony lud-
ności, gdyż w 1848 roku ogłoszono uwłaszczenie a wraz
z nim ustały wszelkie powinności pańszczyźniane.
Ludność tutaj zamieszkująca była w znacznie lep-
szym położeniu, gdyż te tereny były królewszczyznami.
Największym przywilejem mieszkańców Podhala jako
królewszczyzny, przywilejem jakiego nie posiadali pod-
dani w dobrach dziedzicznych, było prawo wznoszenia
skarg do sądów królewskich. Korzystna sytuacja, w jakiej
znajdowali się Podhalanie w okresie przedrozbiorowym
i to, że po rozbiorach okres pańszczyzny trwał krótko, wy-
warły niewątpliwie pewien wpływ na ukształtowanie się
właściwych im cech charakteru, przede wszystkim poczu-
cia niezależności i godności osobistej
2
. Górale tutaj za-
mieszkujący często upominali się o swoje prawa, o wol-
ności na-dane im przywilejami królewskimi, udając się
ze skargami do Krakowa, Warszawy a nawet do jeszcze
dalej położonego Nieświeża
3
. Tutaj również należy szu-
kać odpowiedzi na pytanie – dlaczego na terenie Skalne-
go Podhala i Nowotarszczyzny dość rozpowszechnionym
procederem było zbójnictwo. Była to jakby reakcja prze-
ciw uciskowi. Włościanie, niejednokrotnie z całymi ro-
dzinami, chronili się w niedostępne góry przed uciskają-
cymi ich właścicielami dóbr. Zaznaczyć należy, że górale
podhalańscy nie tylko walczyli o swoje prawa, lecz bra-
li również udział w walkach narodowowyzwoleńczych,
brali udział w buncie Kostki Napierskiego w 1651 roku,
w powstaniu chochołowskim w 1848 roku i w powstaniu
styczniowym. Górale podhalańscy masowo wstępowali
również w szeregi Legionów. Wojciech z Brzega naoczny
świadek wypadków z 1914 roku pisał w „Żywocie góra-
la poczciwego”. „Prawie nie było wioski na Podhalu, by
paru chłopców nie poszło do Legionów”.
Spisz i Podhale
w czasach ucisku
