37
„Na Spiszu” nr 2 (63) 2007 r.
Budownictwo na Spiszu (Polskim) jest bardzo zróżni-
cowane. Pierwszy raz spotkałem się z naukowym opraco-
waniem tematu w „Podhalance”, gdzie z zaciekawieniem
przeczytałem artykuł Tadeusza M.Trajdosa na temat budow-
nictwa drewnianego w Czarnej Górze
1
. Nie przypuszcza-
łem, że jest to początek mojej fascynacji rodzinnymi stro-
nami, ani też do głowy mi nie przyszło, że kiedyś będę sty-
kał się osobiście z autorem publikacji. Z perspektywy cza-
su nie trudno dostrzec jak ważną inspirację dla wielu mło-
dych ludzi stanowiły informacje publikowane na łamach
tego zasłużonego dla kultury regionalnej czasopisma. Tak-
że dla Spiszaków!
Już wtedy stwierdziłem, że budownictwo na Spiszu nie
jedno ma oblicze. Z biegiem czasu coraz bardziej upewnia-
łem się, że drewniane budownictwo dawnego Podhala ma
wiele wspólnego z drewniany domami i sopami na Spiszu.
Przykłady znajdziecie na stronie www.mount.cad.pl Od-
kryłem też to, że małomiasteczkowy „stary” Nowy Targ
jakże bardzo przypomina spiską Nową Białą. Jeśli cho-
dzi o budownictwo sakralne przypomnę tylko podobień-
stwo drewnianych kościółków w Łopusznej, Białce, Tryb-
szu, czy Jurgowie.
W Polsce utrwalany jest błędny stereotyp, że styl bu-
dowlany jest jednym z elementów, który odróżnia Spisz od
Podhala. Sztandarowym przykładem są Nowa Biała i Krem-
pachy – jako te miejscowości, które mają charakterystycz-
ny dla wsi spiskiej typ zabudowy zwartej. Co ciekawe, po-
dobnym przykładem takiej zabudowy, jak się ostatnio do-
wiedziałem są pienińskie Sromowce Niżne. Tam też staj-
nie i stodoły tworzą rzędy oddalone są od siedzib domo-
wych prawie na wzór krempaszański. Gdy jednak przyj-
rzymy się sprawie bliżej okaże się, że na samym Polskim
Spiszu była (i jest) budowlana odmienność i różnorodność
w zależności od ich położenia. To, że w Nowej Białej, czy
w Krempachach domy połączone ze sobą jak w mieście
frontem do ulicy, jest specyficzne właśnie dla tych wsi, ale
nie dla całego Polskiego Spisza. Warto tu także poczynić
porównania z innymi wsiami w dolinie Dunajca, nie wy-
łączając poniemieckich Gołkowic, gdzie właściwie mamy
do czynienia z reliktami pomysłu budowlanego Sasów spi-
skich, jako zasadźców tych wsi. Niektóre wsie średnio-
wieczne (także na Polskim Spiszu) u zarania swoich dzie-
jów lokowane były jako miasteczka
2
. Murowany dom ma-
łomiasteczkowy z przejezdną sienią był charakterystyczny
dla „starszych” wiekiem zamagurskich wsi, jak: Frydman,
Krempachy, Nowa Biała, Łapsze i Trybsz. Występował on
w dwóch wersjach: szerokofrontowej i wersji wąskofron-
towej – podobnej do zabudowy w podhalańskim Czarnym
Dunajcu
3
. Wytworzeniu się „bajecznego” stereotypu bu-
downictwa spiskiego sprzyjała nieznajomość historii i po-
strzeganie Spisza przez pryzmat zabudowy kilku wsi. Nie
bez znaczenia był też widok majestatycznych murowanych
kościołów z wysokimi białymi wieżami, co przemierzają-
cego Podhale podróżnika już na pierwszy rzut oka upew-
niało, co do odmienności regionu.
W części podtatrzańskiej Spisz nie był murowany i nie
miał nic wspólnego z „domniemanym wzorem spiskim”.
Drewniane (zrębowe) domy budowano w Czarnej Górze,
Jurgowie, Rzepiskach, Łapszance, Lendaku, Zorze a nawet
w rusnackiej Osturni. Dopiero na przełomie XIX i XX urzę-
dowymi zarządzeniami władz węgierskich zaczęto wymu-
szać we wsiach budowę domów murowanych. Zarządze-
nia były konsekwencją ogromnych spustoszeń, jakie wy-
rządzały pożary, np. w Jurgowie. Jako budulca używano
marnej cegły wypalanej z gliny, znajdującej się nieopodal
wsi. W Rzepiskach na wierchu koło kaplicy na Bryjowym
Potoku jest miejsce, które nosi nazwę „ku cegielni”, choć
jedynym jej śladem jest dół wypełniony wodą. Z kolei na-
zwa „glinik – gliniki” jest śladem miejsca, gdzie wybierano
glinę do wyrobu cegły. Domy murowane z cegły nazywa-
no „murowanicami”. W Czarnej Górze na Sarnówce były
dwa pierwsze domy murowane. Tam gdzie powstał pierw-
szy z nich do dziś nazywa się „do Zmuruwanice”. O ile
w Jurgowie, przy bardzo ścisłej zabudowie, szybko przyby-
wało murowanych budynków, o tyle w Czarnej Górze, czy
Rzepiskach dominowała zabudowa rozproszona, a domy
były przeważnie drewniane (czasem jako tzw. trotówki).
Dopiero po II wojnie światowej rozpowszechniły się nowe
rodzaje budulca, co spowodowało przyspieszoną przebu-
dowę także i tych wsi spiskich.
Warto też zwrócić uwagę na zbieżność architektury
wsi podhalańskich i spiskich w niektórych rejonach. Zapisy
w planach zagospodarowania przestrzennego, tzw. projek-
ty typowe, ale i upodobania miejscowej ludności spowodo-
wały, że domy we wsiach spiskich i zabudowania wsi pod-
halańskich nie różnią się zbytnio od siebie
4
. Dobrym tego
przykładem jest gmina Bukowina Tatrzańska. Upodobania
i względy praktyczne sprawiły, że w rejonie podtatrzańskim
Budownictwo na Spiszu - Okolicno obora
