„Na Spiszu” nr 2 (63) 2007 r.
18
K
rokus tatrzański, Krokus spiski, Kieluchy (także
szafrany, tulipanki, fijałki) to znane doskonale kro-
kusy, których prawidłowa nazwa brzmi: Szafran
spiski (Crocus scepusiensis). To gatunek dziko rosnących
roślin objęty ścisłą ochroną, należący do rodziny kosać-
cowatych. Szafran spiski występuje w Tatrach, na podta-
trzańskich łąkach, a także w niższych położeniach Babiej
Góry i Beskidów Zachodnich. Zaskakuje nas fakt, iż w li-
teraturze nie wspomina się, że występują także na Spiszu.
Jego nazwa związana jest ze Spiszem, bo być może przy-
rodnik dokonujący niegdyś jego naukowej klasyfikacji
i opisu botanicznego spotkał go właśnie po raz pierwszy
na naszej spiskiej ziemi. Naszym obowiązkiem jest spo-
rządzić mapę występowania szafranów. Mogliby w
tym pomóc nauczyciele biologii – geo-
grafii, przy współudziale dzieci
i młodzieży.
Szeroko wykorzysty-
wany jest do dziś gatu-
nek podobny - szafran
uprawny. Nazwa ła-
cińska Crocus jest zla-
tynizowaną grecką na-
zwą znamion szafra-
nu uprawnego, któ-
ra brzmi kroke = nić.
Polska nazwa szafran po-
chodzi od arabskiego słowa
„safra” określającego żółtą farbę
(szafran w dużym rozcieńczeniu barwi
wodę na kolor żółty). Do otrzymania 1kg suchych
znamion potrzeba ok. 120 tysięcy kwiatów, dlatego sza-
fran był i pozostał najdroższą przyprawą na świecie. Dzi-
ko rosnące krokusy spotkać można w krajach basenu mo-
rza Śródziemnego, a także w Azji Mniejszej, na Kauka-
zie i w Afganistanie. Dziko rosnący w Alpach i Pirene-
jach krokus wiosenny (Crocus vernus) to najważniejszy
gatunek. Zdecydowanie mniejsze kwiaty ma krokus dal-
matyński (Crocus tomasinianus), dziko rosnący na połu-
dniu Węgier, w Chorwacji i na północy Bułgarii. Okazałe
kwiaty w odcieniu lila ma krokus turecki (Crocus zona-
tus syn. Crocus kotschyanus) rosnący na naturalnych sta-
nowiskach w Turcji i Libanie. Jesiennym gatunkiem jest
także pochodzący z Włoch i Turcji szafran (Crocus sati-
vus). W Polsce dziko zakwita tylko jeden z gatunków
- szafran spiski (Crocus scepusiensis). Wiosną, zwłasz-
cza w Tatrach tworzy malownicze liliowo-różowe dywa-
ny na halach i polanach.
W ogrodach można uprawiać kilkadziesiąt odmian kro-
kusów. Pochodzą prawdopodobnie z Grecji lub Bliskiego
Wschodu. W krajach tych uprawiany był już od starożyt-
ności jako roślina lecznicza, przyprawowa i barwierska.
Znany był także w Egipcie i Babilonii, wymieniany w Pa-
pirusie Ebersa i Biblii. Opisują go także m.in. Hipokrates,
Teofrast i Pliniusz Starszy. W Europie rozpowszechnili go
Arabowie. W Średniowieczu szafran miał niezwykle wy-
soką cenę i duże znaczenie (w XIV i XV wieku za fałszo-
wanie go w krajach niemieckich groziło spalenie na sto-
sie). Uprawiano go wtedy zarówno w Europie, jak i Ira-
ku, pn. Indiach, Chinach. Obecnie te kosztowne i praco-
chłonne uprawy utrzymały się w pd. Hiszpanii i Francji
oraz na Węgrzech i Sycylii.
Właściwości i wykorzystanie:
• Z wysuszonych znamion słupka otrzymuje się żół-
ty proszek o swoistym zapachu i korzennym, ostro gorz-
kim smaku zwany szafranem. W medycynie ludowej, sza-
fran stosowany jest jako lek uspokajający, przeciw-
skurczowy w bolesnym miesiączkowa-
niu, jako dodatek do preparatów
pobudzających apetyt.
•
Jako roślina
lecznicza stanowi je-
den z produktów do
wyrobu leków home-
opatycznych oraz tzw.
laudanum, czyli na-
lewki z opium z do-
datkiem szafranu.
• Obecnie w far-
makologii użytkowany
jest stosunkowo rzadko czę-
ściej znajduje zastosowanie w bar-
wieniu tkanin, wyrobów cukierniczych,
alkoholowych i kosmetyków. Jako przyprawa ko-
rzenna stosowany jest do sosów, zup, potraw mięsnych
i rybnych. W kuchni staropolskiej był również używany do
barwienia ciast, zwłaszcza mazurków wielkanocnych.
W Tatrach krokusy związane są głównie z łąkami i po-
lanami śródleśnymi, na których odbywa się wypas owiec,
gdyż wymagają one żyznej gleby. Nie znoszą uprawy zie-
mi i raz zaorane giną bezpowrotnie. Obecnie największym
zagrożeniem są dla nich turyści, zrywający je na bukiety.
Szafran spiski nie jest w Polsce użytkowany. Ciekawostką
jest, że jego nasiona są rozsiewane przez mrówki.
Zachęcamy naszych czytelników do odwiedzenia
stron serwisu www.watra.pl., gdzie zobaczymy w posta-
ci pięknych reportaży zdjęcia dziko rosnących krokusów,
jako pierwszej zapowiedzi nadchodzącej wiosny. Na uwa-
gę zasługują zdjęcia Macieja Bielawskiego (14.03.2007),
Wojciecha Szatkowskiego (27.03.2007) i Anny Karpiel
(03.04.2007). Watra zmieściła też Foto-relację Pauliny
i Franciszka Pacygów (27.03.2007) pt. „Spiskie krokusy”,
co nie odpowiada prawdzie, bowiem są to krokusy ogro-
dowe (hodowlane), nie zaś dziko rosnący szafran spiski.
Chyba, że autor miał na myśli krokusy kwitnące w ogro-
dzie w spiskich Krempachach.
(jb)
