background image
31
„Na Spiszu” nr 1 (62) 2007 r.
Dla wielu mieszkańców (zwłaszcza centralnej i pół-
nocnej części) naszego kraju ziemie leżące na południu
Polski, u podnóża Tatr nazywane są Podhalem lub po
prostu górami, zaś ludzie tam mieszkający nazywani są
góralami. Przeciętny mieszkaniec Polski nie rozróżnia
regionów Spisza, czy też Orawy od Podhala, a tym samym
górali orawskich, podhalańskich, czy spiskich. Wystarczy
pojechać do Krakowa i mówić gwarą spiską, żeby zostać
przypisanym do Podhala i górali. Podobnie dzieje się,
kiedy turyści przyjeżdżają do miejscowości spiskiej. Mó-
wią wtedy, że są na Podhalu u górali.
Trudno się dziwić takiemu faktowi, gdyż regiony Spi-
sza i Podhala pozostają w bliskości geograficznej, kultu-
ralnej i językowej. Bardzo łatwo można zauważyć zasad-
niczy związek i jedność kulturową oraz językową pomię-
dzy wsiami spiskimi i podhalańskimi w pasie pomiędzy
Białką a Białym Dunajcem. Zwrócił już na to uwagę ba-
dacz języka K. Nitsch, który w „Wyborze tekstów gwaro-
wych” wyróżnił dialekt spisko-małopolski
1
. Poza tym kul-
tura tzw. góralska, czy podhalańska jest najbardziej roz-
powszechniona w mediach, literaturze, a także w tury-
styce górskiej. Znacznie mniej mówi się i pisze o kultu-
rze spiskiej, czy orawskiej. Z etnograficznego punktu wi-
dzenia określenie góral jest właściwe, gdyż oznacza każ-
dego mieszkańca obszaru górskiego i terenu podgór-
skiego. Tak, więc i Spiszak jest góralem, tyle, że spiskim,
w przeciwieństwie do górala podhalańskiego, orawskie-
go, żywieckiego, pienińskiego, czy każdego innego miesz-
kańca danego terenu górskiego i to nie tylko w Polsce,
bo górali mamy przecież na całym świecie.
Jednak dla mieszkańców zamieszkujących tereny
Podhala, Orawy czy Spisza różnice pomiędzy tymi re-
gionami są dość istotne. Każdy mieszkaniec (zwłaszcza
starszy) wie, że określenie: góral odnosi się do mieszkań-
ca Podhala, natomiast mieszkaniec Spisza to Spiszak,
a mieszkaniec Orawy to Orawiak. Starsi mieszkańcy, oce-
niając cechy wyglądu, ubiór i sposób mówienia, potra-
fią doskonale zidentyfikować człowieka pochodzącego
z innej wsi, a także z innego regionu.
Mieszkańcy Spisza to Spiszacy, w gwarowej wymowie
– Śpisocy
2
. Niekiedy występuje oboczna forma Śpisoki.
Ma ona jednak raczej wydźwięk ekspresywny i według in-
formacji od mieszkańców, bywa stosowana głównie przez
mieszkańców Podhala, a nie samych Spiszaków, np.
My sóm tu Śpisocy, bo jes Śpis. Śpisoki – to niy! Choć godo
sie i tak, ale lepi chyba Śpisocy
3
.
Bukowianie godajóm na nos Śpisoki.
Kobieta mieszkająca na Spiszu, to Spiszaczka,
w gwarowej wymowie – Śpiska. Sporadycznie bywa uży-
wana nazwa Śpisocka, która podobnie, jak określenie
Spisoki ma zabarwienie emocjonalne i występuje raczej
u Podhalan, np.
Śpisocka – to tak po góralsku, a my tu godóme Śpiska.
Mężczyzna zamieszkujący ten region nazywa się Spi-
szak, w gwarowej wymowie Śpisok. Niekiedy mieszkań-
ców z tego terenu określa się przy pomocy opisowych
konstrukcji typu: baba ze Śpisa, chłop ze Śpisa, ludzie
na Śpisu.
Według informacji od najstarszych przedstawicieli
Spisza, dawniej mieszkańców wsi spiskich określano na-
zwami: wsianie, wsiankowie:
Wsianie to były tamty wsi: Niedziyco, Kacwin, Frydmón, neji
tu Łapsanka, Łapse... Starzy ludzie to if nazywali wsianie.
Kie sie jechało dziesi do Bukowiny, abo Białki, to tote sło-
wa na nos były uzywane, ze to sóm wsianie.
Przysełeś z Łops, z Kacwina, abo z Niedziycy, to godoło sie,
ześ jes wsianka, boś ze wsi.
Wsianie sie inacy ubiyrali. Baby miały kółka na głowie, ce-
piec. Polki miały cuby. Nas śpiski strój jes cyrwóno-corny, jako
portki. Zaś góralski to corne snóry i corne parzynice.
Mieszkańcy Spisza raczej nie nazywają siebie górala-
mi. Rzadko można usłyszeć w wypowiedziach informację
o mieszkańcach Spisza, jakoby byli góralami, np.
Jo tak uwazujym, ze my tu jes śpiskie górole na tym Śpi-
su.
Wydaje się, że określenie góral, czy góral spi-
ski bywa używane jedynie w stosunku do mieszkań-
ców trzech spiskich wsi, należących do gminy Bukowi-
ny Tatrzańskiej, a mianowicie Czarnej Góry, Jurgowa
i Rzepisk. Ma to związek z tym, że pod względem stroju
ludowego i gwary, miejscowości te bardziej utożsamia-
ją się z kulturą Podhala, niż Spisza. Takie wnioski moż-
na wysnuć z wypowiedzi informatorów m.in. Niedzicy,
czy Łapsz:
Rzepiska, Jurgów – to juz sóm śpiskie górole.
My tu sóm Śpisocy, ale juz od Jurgowa to górole sóm.
Jurgów, Corno Góra, no i Rzepiska to juz takie bardzi gó-
ralskie, bo i strój iny majóm i gware tyz.
Przynależność narodowa mieszkańców Spisza do
Polski i do Słowacji w różnych okresach historii, pozo-
stawiła swój ślad w języku. W spiskich tekstach gwaro-
wych przewija się problem narodowości mieszkańców
Spisza, wyrażający się w określeniach: Polok, Słowiok,
Polocy, Słowiocy:
To jes tak, ze jak my byli tam downi na Słowiyńsku, to nos
wołali, ze my Polocy, ale teroz to nos wołajóm gorali. Ale my ta
godóme jak i w tamtyf dziedzinaf, co som przy Polsku. To my
O Spiszakach, Góralach i innych
Nasza spiska mowa