background image
21
„Na Spiszu” nr 1 (62) 2007 r.
Nowa Biała to spiska miejscowość leżąca nad rze-
ką Białką, ale w odróżnieniu od pozostałych wiosek Spi-
sza – na lewym jej brzegu. Według ludowych opowieści
oraz kroniki wsi, spisanej w późniejszych wiekach (we-
dług zapisków zaczął ją spisywać wójt Wojciech Fajka
w 1632r.) początkowo istniała na tych terenach miejsco-
wość o nazwie Burek, która została zmyta w czasie wiel-
kiej powodzi. Wtedy to- panujący w połowie XIII w.- król
węgierski Bela IV miał kazać postawić 40 domów, które
dały początek nowej miejscowości - od Beli IV nazwanej
Uj Bela, czyli Nowa Biała.
Nowa Bia³a
Prezentacje wsi spiskich
rost ludności - prawdopodobnie dzięki napływowi no-
wych osadników polskich po zarazie lat 1709-1711). Tak-
że szkoła przeszła wtedy w ręce katolickie- w 1731 r. na-
uczycielem był tu Franciszek Seligowicz.
Nowa Biała leżąca w terenie przygranicznym odgry-
wała duże znaczenie handlowe. Miała status miasteczka-
„oppidum”. W 1699 r. należącej wtedy do Emeryka i Bal-
tazara Stansithów cesarz Leopold I na prośby szlachty spi-
skiej i „dla wygody mieszkańców” ustanowił 3 jarmarki.
Odbywały się one w Święto NMP 2II, w drugi dzień Zielo-
nych Świąt i na św. Elżbietę Węgierską (19XI). Otrzymała
ponadto targ tygodniowy we wtorki. W połowie XVII w.
istniała w Nowej Białej karczma, która zajmowała ważne
miejsce w handlu winnym. Panowie gruntowi realizowali
w niej swe prawo propinacji, ale głównie interesował ich
wywóz wina do Polski. Duża część mieszkańców trudni-
ła się furmaństwem. Handel z pobliskim Nowym Targiem
był tak żywy, że wybudowano nową drogę, aby trudnią-
cy się furmaństwem mieszkańcy mogli tym łatwiej wy-
wozić wino, tytoń i inne towary.
Bliższe naszym czasom jarmarki w Nowej Białej
(w XIX w.) opisuje barwnie Michał Balara, którego dziadek
ponoć zaopatrywał się tu w różne sprzęty i narzędzia.
Kronika bogata jest w zapisy różnych nieszczęść- po-
żarów, epidemii; ostatnie z nich to epidemia cholery , któ-
ra nawiedziła wieś w 1873r.a niedługo po niej w 1887r. –
tyfus. Zmarłych chowano wtedy przy kościółku św. Marii
Magdaleny znajdującym się przy drodze Furmaniec.
Pod koniec XIX wieku liczba ludności Nowej Białej
(jak innych miejscowości Spisza) sukcesywnie spada aż
do roku 1921, pomimo dodatniego przyrostu naturalnego.
Spowodowane było to złymi warunkami bytowymi oraz
ogromną emigracją zarobkową, zwłaszcza za ocean.
Liczba mieszkańców Nowej Białej
1880 r. 1890 r. 1900 r. 1910 r. 1921 r. 1931 r. 1940 r.
894
866
788
665
656
716
833
W dwudziestoleciu międzywojennym, Nowa Bia-
ła dzieląc losy całego Zamagurza znalazła się na tery-
torium Polski. Był to okres dla wioski dość pomyślny.
Spis powszechny z 1921r. podaje, że w miejscowości
istniało 136 budynków mieszkalnych, w 1931r. – 140.
Od 1920 r. działała Orkiestra Dęta, w 1931r. wybudowano
remizę strażacką. Ochotnicza Straż Pożarna, która istnia-
ła już prawdopodobnie od 1887r. liczyła wtedy 12 straża-
ków. W 1936r. wykorzystując siłę wody potoku płynące-
go przez wieś, założono we wsi oświetlenie elektryczne,
które mieli jednak tylko nieliczni. Rozwijało się też ży-
cie kulturalne , którego ośrodkiem była szkoła kierowana
przez Władysława Łabudę, działało koło Związku Górali
Historia Nowej Białej jest związana ściśle z historią
całego Zamagurza Spiskiego. Pierwsze wzmianki o No-
wej Białej w dokumentach majątkowo - prawnych pocho-
dzą z roku 1455, ale parafia działała tu już z pewnością
w XIV wieku.Wieś należała do klucza dunajeckiego i prze-
chodziła w ręce kolejnych właścicieli. Parafia katolicka
istniała w Nowej Białej do objęcia własności klucza du-
najeckiego przez luterańską szlachtę węgierską Horwath-
Palocsajów(1589). Narzucili oni poddanym spiskim wła-
sne wyznanie.
Rekatolizacja spiskich parafii w 1639 roku, kiedy
to główna niedzicka linia Palocsajów powróciła do ka-
tolicyzmu, nie objęła Nowej Białej (i Krempach) ponie-
waż pozostawała ona własnością luterańskiej nadal gałę-
zi Horwathów - Stansithów ze Strażek, którzy utrudniali
za wszelką cenę apostolat duchownych katolickich. Usu-
nięcie luteran z kościoła w Nowej Białej nastąpiło pod
koniec XVII wieku. W roku 1700, jak wiemy z wizytacji
prepozyta spiskiego Zsigraya mieszkało w Nowej Białej
250 katolików. Później w roku 1731 mieszkało tu aż 422
katolików oraz 7 luteran (czyli nastąpił dwukrotny przy-