background image
13
„Na Spiszu” nr 3 (68) 2008 r.
POLSKA TO WIELKA
RZECZ – Pan i obywatel
z Ludźmierza
Kazimierz Przerwa – Tetmajer znany jako ikona poezji 
modernistycznej i twórczości związanej z Tatrami, zarówno 
pięknej liryki, jak również opowiadań Na Skalnym Podhalu
jest mało znany jako działacz polityczny i społeczny. Uro-
dził się w 1865 r. w Ludźmierzu koło Nowego Targu, gdzie 
spędził dzieciństwo i młodość, wykształcił się w Krakowie, 
a życie dorosłe związał z Zakopanem i Warszawą. Po ojcu 
artysta „wziął” rycerskość usposobienia i bujność charakteru, 
a po matce zaś, odziedziczył inteligencję i wyobraźnię.
Pisarz pochodził z rodziny o silnych tradycjach niepod-
ległościowych. Duży wpływ na patriotyczną postawę mło-
dego Kazimierza miał również wpływ stryj Józef Tetmajer, 
poeta i matematyk, autor m. in. Pieśni wojskowej, popularnej 
w czasie powstania listopadowego, który zaprzyjaźniony był 
z Sewerynem Goszczyńskim i Juliuszem Słowackim.  
Młodzieńcze wiersze Kazimierza Przerwy – Tetmaje-
ra mają wymowę społeczną i polityczną. Często budziły za-
strzeżenia austriackiej cenzury. Przykładem patriotycznej po-
stawy młodego poety jest Wiersz na uczczenie pamięci Ada-
ma Mickiewicza. W późniejszym okresie poeta „popełnia” co 
pewien czas utwór okolicznościowy i zawsze ma on wymo-
wę polityczną (narodową), np. Prolog wygłoszony na uro-
czystości mickiewiczowskiej we Lwowie, czy Na cześć (dziś
ku pamięci ) Adama Asnyka. Dwudziestodwuletni krakowski 
student na konkurs poetycki nadesłał takie strofy:
Świętym naszym, wielkim celem
Być narodem wskrzesicielem:
Przez nas musi wstać i żyć!
My go krwią wykarmim swoją,
Pierś mu naszą zrobim zbroją,
My mu wszystkim chcemy być.
W czasie I wojny światowej poeta ideowo związał się 
z Legionami. Stąd ważnym dziełem Tetmajera o wymowie 
politycznej i patriotycznej jest broszura O żołnierzu polskim
z 1915 r. Autor, podobnie jak Henryk Sienkiewicz, tworzy 
literacką wizję wielkości rycerza – żołnierza polskiego „ku 
pokrzepieniu serc”. Nie jest przypadkiem, że utwór ukazał 
się w czasie I wojny. Jest to piękny wyraz uczuć patriotycz-
nych znanego już poety i głos budzący ducha narodowego 
wśród Polaków pod zaborami. Głos tym cenniejszy, że wy-
powiedziany w chwili, gdy inni trwali w biernym niezdecy-
dowaniu: Było zadaniem tej pracy krótko i treściwie przed-
stawić Ci, żołnierza Polski. (…) Wnukiem, prawnukiem, pra-
prawnukiem jesteś bojownika, których jedna żywiła myśl:
wolność. (… )Naród polski ma swoją odrębna Religię: bo-
haterstwa – Wy jesteście tej religii wcieleniem. (… ) Na-
ród polski ma także swoją Legendę; walkę o niepodległość.
Wy jesteście nową opowieścią tej Legendy Polskiej. Jest to 
utwór w szczególności skierowany do młodego pokolenia. 
Tetmajer często używa  tonu odezwy: To młodzież polska,
to mężowie polscy niosą życie, biorą rany, ponoszą śmierć,
to żołnierz polski walczy i umiera za wyzwolenie Ojczyzny.
(…) Przez jakie usta głosić się może naród, który upadł ?
Nauka jego, literatura, sztuka, praca społeczna – lecz to są
tony skrzypiec w czas burzy. Trzeba armat. Głos komendy:
Polacy ! naprzód ! marsz ! – donioślejszy jest niż wszystko,
co geniusz pokojowy polski może zdziałać. W tym też roku, 
mieszkając w Zakopanem, pisarz wydawał czasopismo Pra-
ca Narodowa.
 Przykładem liryki patriotycznej jest wiersz, napisany  
w czasie I wojny Śpiący rycerze w Tatrach. Poeta nawiązu-
je do znanej na Podhalu legendy, którą wykorzystał również 
w cyklu opowiadań Na Skalnym Podhalu.  Szczególnie wy-
mowne są słowa:
Wartują!
Co Cas lat dziesięć przemierzy,
Pytają Stróża Anioła:
Czy ich już Polska nie woła?
Ale mnie serce tak mówi,
Że wy ich obudzić macie –
Temu, co przy nich, duchowi
Powiedzieć: Cas! Budź ich!
Lata 1918 – 1921 stanowiły w życiu „ Pana z Ludźmie-
rza” okres intensywnej działalności politycznej i społecznej. 
Poeta w tym czasie pisze tylko artykuły, odezwy, broszury. 
Bezpośrednią inicjatywą  Tetmajera, tuż po odzyskaniu nie-
podległości, było powołanie Narodowego Komitetu Obro-
ny Spisza, Orawy i Podhala. W skład komitetu weszli tak-
że: Zachemski, Semkowicz, Goetel, Eliasz – Radzikowski. 
W Krakowie pisze poeta gorący manifest O Spisz, Orawę
i Podhale, w którym czytamy: Pod wrażeniem roszczeń po-
litycznych Czechów, dążących już nie do zagarnięcia Spisza
i Orawy w ich polskich częściach, ale skierowanych wprost
na Podhale, {… ) powziąłem był w Zakopanem w początku
stycznia [ 1919 r. – przyp. A.K.] myśl powołania do życia
Narodowego Komitetu Obrony Spisza, Orawy i Podhala.
Pisarz w przemówieniu w Warszawie w lutym tego samego 
roku mówił: Narodowy Komitet obrony Kresów Południo-
wych Ojczyzny, w twoje ręce, Warszawo, składa tej obrony