„Na Spiszu” nr 1 (51) 2004 r.
14
Dane do wykresu pochodz¹ z niepublikowanego opracowania
Marka Skawiñskiego pt. „ Dynamika ludności Zamagurza Spiskiego
w latach 1880 - 2000 (maszynopis)
Lata
Osoby
1880
1000
1890
966
1900
801
1910
722
1921
602
1930
637
1950
617
1960
671
1970
691
1991
822
1995
875
2000
899
Znaczny spadek ludności £apsz Wy¿nych w latach 1890 - 1921
mo¿na by wyt³umaczyæ najpierw emigracj¹ zarobkow¹ do USA ludzi
m³odych, potem wybuchu i trwania I wojny światowej a nastêpnie
emigracj¹ ludności £apsz Wy¿nych do Czechos³owacji po II wojnie
światowej. Znaczny przyrost ludności w latach 1970 - 1991 by³ zapewne
wynikiem poprawy warunków ¿ycia na wsi.
Przynale¿nośæ pañstwowa wsi
Do 1918 roku wieś przynale¿a³a do monarchii Austro- Wêgier-
skiej. Dzieci w szkole uczy³y siê po „madziarsku”. Ludnośæ wsi mówi³a
„po nasymu” tzn. gwar¹ polsk¹. W kościele msze odprawiano po ³acinie,
a pieśni kościelne śpiewano po s³owacku. Ksiê¿a w ksiêgach parafial-
nych zapisywali zasz³ości w jêzyku ³aciñskim, ale notatka z 26 lipca
1778 roku dotycz¹ca granicy ogrodu plebani zosta³a zapisana jêzykiem
staro-czeskim, trudnym do zrozumienia przez wspó³czesnych.
Po I wojnie światowej w ramach prac nad ustaleniem granicy
na po³udniu II Rzeczpospolitej Polskiej w roku 1920 Rada Ambasadorów
w SPA przyzna³a odrodzonej po zaborach Polsce 14 wsi spiskich, w tym
wieś £apsze Wy¿ne. Skutkiem tego w szko³ach, urzêdach i kościo³ach
zacz¹³ obowi¹zywaæ jêzyk polski. Ludnośæ ³apszañska pos³ugiwa³a
siê niezmiennie „nasom gwarom”. Stan ten trwa³ do 1 września
1939 roku. Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu do Polski
(1IX.1939r.) wojsk niemieckich a potem s³owackich, 14 wsi polskiego
Spisza zosta³o w³¹czonych do, powsta³ego dziêki Niemcom w 1938 r.,
Pañstwa S³owackiego (Slovenski Štát ). W kościele, urzêdach i w szkole
wprowadzono obowi¹zkowy jêzyk s³owacki. Taki stan trwa³ do koñca
II wojny światowej, tj. do maja 1945 roku. Okres ten charakteryzowa³
siê wzmo¿on¹ s³owack¹ indoktrynacj¹, szczególnie m³odzie¿y szkol-
nej, ¿o³nierzy zasadniczej s³u¿by wojskowej i rezerwistów wcielonych
do armii s³owackiej. Wielu m³odych mê¿czyzn zosta³o wys³anych
z wojskiem s³owackim do walki z Armi¹ Czerwon¹ na froncie wschod-
nim. Czêśæ ¿o³nierzy opuściwszy szeregi frontowej armii s³owackiej,
w tym i kilku ch³opców z £apsz Wy¿nych, przy³¹czy³a siê do zgrupowañ
partyzanckich walcz¹c w S³owackim Powstaniu Narodowym (SNP). Po
upadku powstania ³apszanie wrócili do domu.
W £apszach Wy¿nych w latach 1941 - 1945 dwukrotnie szala³
po¿ar. Pierwszy po¿ar wybuch³ w skutek zabawy dzieci zapa³kami, drugi
spowodowali ¿o³nierze niemieccy. Sp³onê³y drewniane domy i zabudo-
wania gospodarskie, plebania, uszkodzona zosta³a wie¿a kościelna
i dach kościo³a. Sp³onê³y dwa sklepy. W sumie spali³a siê zabudowa
ponad po³owy wsi.
Dzia³ania wojenne
W 1944 roku rêkami ludności wsi £apsze Wy¿ne oraz kil-
kunastu innych wiosek Zamagurza Niemcy zbudowali na obszarze
£apsz Wy¿nych liniê obronn¹: okopy i bunkry dla ¿o³nierzy, stanowi-
ska ogniowe dla karabinów maszynowych. Okopy, które ci¹gnê³y siê
od Grandeusa przez Równiê, Kicerê a¿ na Kurasówkê wykorzystano
podczas walk Niemców, Ukrainców i Wêgrów z Armi¹ Radzieck¹ w
styczniu 1945 roku. Walki trwa³y tutaj kilka dni. W tym czasie czêśæ
mieszkañców wsi schroni³a siê w £apszance. Czêśæ m³odych mê¿czyzn
uciek³a do lasu, przeczekuj¹c najgorêtszy okres walk. Czêśæ gospodarzy,
w obawie przed grabie¿¹, swoje byd³o zagna³o do lasu, do czarnogór-
skich szop w B³êkitnej Dolinie, gdzie przetrzymywano je kilka dni (do
przesuniêcia siê dalej linii frontu). W czasie walk zginê³o wielu ¿o³nie-
rzy radzieckich i niemieckich. ¯o³nierze niemieccy zostali pochowani
w zbiorowej mogile - wtedy poza murem cmentarza grzebalnego.
Rosjan pochowano na cmentarzu przykościelnym, a nastêpnie ekshu-
mowano i wywieziono ze wsi. W czasie walk zgin¹³ m³ody ³apszanin
Ambro¿y Chyźny. Nied³ugo po wyzwoleniu wiosek spiskich (styczeñ
1944) przez Armiê Radzieck¹, nadesz³a wiadomośæ, ¿e w Czechos³owacji
prowadzi siê zasiedlanie podtatrzañskich wiosek (s³owacki Spisz)
opuszczonych przez Niemców. Ka¿dy mieszkaniec z polskiej czêści
Spisza móg³ skorzystaæ z tej propozycji - objêcia gospodarstwa po
niemieckich kolonistach. W tym czasie (marzec, kwiecieñ) na Spiszu
by³a jeszcze s³owacka administracja, dlatego wiele rodzin z £apsz
Wy¿nych i s¹siednich wsi zdecydowa³o przesiedliæ siê do poniemieckich
maj¹tków na S³owacji. Najwiêcej rodzin z £apsz Wy¿nych zamieszka³o
w Žakowcach (Vansdorf) w powiecie kie¿marskim. Po ostatecznym
ustaleniu granicy polsko- czechos³owackiej na linii z roku 1939 przesie-
dleñcy z £apsz Wy¿nych otrzymali - po jakimś czasie - obywatelstwo
czechos³owackie
4
.
Szko³a
Wa¿ne miejsce w historii wsi zajmuj¹ dzieje szko³y wiejskiej.
Obecnie istniej¹ca szko³a Podstawowa w £apszach Wy¿nych zosta³a
zbudowana z ceg³y, wypalonej przez mieszkañców, przed I wojn¹
światow¹, w czasie przynale¿ności £apsz W. do monarchii austro-wê-
gierskiej. Szko³a by³a przez wiele lat dum¹ ³apszan. W latach siedemdzie-
si¹tych dwudziestego wieku do szko³y dobudowano jedno skrzyd³o
z malutk¹ sal¹ gimnastyczn¹, a nieco później w szkole za³o¿ono cen-
tralne ogrzewanie. Obecnie szko³a ta jest najstarsz¹ szko³a na Spiszu
wymagaj¹ca solidnego remontu. Przez kilka lat tj. od 1920 do 1934 roku
w szkole uczy³ Jan Pluciñski - wspania³y kochaj¹cy m³odzie¿ nauczy-
ciel, organizator zespo³ów teatralnych i muzycznych. Obecnie w
szkole uczy siê m³odzie¿ do VI klasy. Dalsz¹ naukê uczniowie pobieraj¹
w gimnazjum w £apszach Ni¿nych. Dyrektorem Szko³y Podstawowej
jest obecnie mgr Beata Kuruc.
Parafia
Parafia rzymskokatolicka w £apszach Wy¿nych administro-
wana jest przez ksiê¿y zakonu Saletynów wykazuj¹cych du¿¹ troskê
o budowle sakralne. Dziêki ich inicjatywie mieszkañcy wsi wyremon-
towali z zewn¹trz i wewn¹trz kośció³ parafialny, pokryli dach i wie¿ê
kościo³a blach¹ miedzian¹. Proboszcz ksi¹dz Roman Gorczyñski spo-
wodowa³ odnowienie polichromii o³tarzy bocznych i ambony. O³tarz
g³ówny odda³ do renowacji. Środki finansowe na ten cel pochodz¹
w g³ównej mierze z dobrowolnych sk³adek wiernych - mieszkañców
£apsz Wy¿nych. Pomocne s¹ wsparcia Polonii z USA jak równie¿ środ-
ki pochodz¹ce ze sprzeda¿y drewna z kościelnego lasu. Ze sk³adek
i w czynie spo³ecznym ³apszañscy parafianie zbudowali now¹,wygodn¹
plebaniê, wyposa¿on¹ w nowoczesne olejowe ogrzewanie. Plebanie
oddano do u¿ytku w jubileuszowym 2000 roku.
Zmiany
W pierwszej kadencji Rady Gminy £apsze Ni¿ne tj. w latach
1990- 1994, w du¿ej mierze w czynie spo³ecznym, wzniesiono na
