23
„Na Spiszu” nr 1 (51) 2004 r.
W dobrach klucza dunajeckiego wiêkszośæ pod-
danych stanowili ch³opi. Zamagurze Spiskie od pocz¹tku
XIV wieku nale¿a³o do Korony Wêgierskiej, tak wiêc
mieszkañców Niedzicy obowi¹zywa³o ustawodawstwo
wêgierskie. W pierwszej po³owie XVI wieku ch³op by³
zobowi¹zany odrabiaæ pañszczyznê w wysokości 52
dni rocznie. Poprawê jego doli przynios³y postanowienia
sejmu z 1533 roku, który obni¿y³ pracê na rzecz pana do
40 dni w roku
1
. Jednak w praktyce dnia codziennego usta-
wy tej nie przestrzegano, by³y du¿e nadu¿ycia ze strony
feuda³ów. Maria Teresa, aby temu zapobiec w 1766 roku
wyda³a patent tzw. urbarium terezjañskie
2
, które normo-
wa³o stosunki spo³eczne miêdzy dworem a poddanym
ch³opem.
Postanowienia urbarium objê³y tak¿e posiad³ości
klucza dunajeckiego, określa³y zale¿ności gospodarzy
wiejskich od pana zamku. Taki Urbarz posiada³a równie¿
wieś Niedzica, orygina³ znajduje siê w archiwum w Lewo-
czy. Mo¿na w nim znaleźæ nazwiska przodków, poznaæ
jakie by³y prawa i obowi¹zki poddanego w Niedzicy na
rzecz pana zamku. Korzystaj¹c z Urbarza 1771r. przybli¿ê
panuj¹ce stosunki, powinności miêdzy w³aścicielem a
poddanym.
Poddani byli zobowi¹zani do odrabiania pañszczy-
zny, sk³adania danin i czynszów. W zamian ka¿dy ch³op
otrzymywa³ parcelê, drzewo na budulec domu i budyn-
ków gospodarczych oraz w granicach wsi ziemiê w takiej
ilości, aby z ka¿dego dzia³u wysiaæ mo¿na by³o 2 miary
preszburskie zbo¿a. Natomiast z ³¹ki, mia³ dostarczyæ
w czasie sianokosów 12 koszy siana
3
. Ustawodawstwo
wêgierskie dawa³o gospodarstwom zale¿nym od dziedzi-
ca prawo wolnego wypasu, prawo do zbiórki chrustu na
opa³, przy jego braku mo¿na by³o korzystaæ z wyrêbu
drzewa.
Na poddanym ci¹¿y³o sporo obowi¹zków, które
w ci¹gu roku wykonywa³ na rzecz pana gruntowego.
Najwa¿niejszym z nich by³o odrabianie pañszczyzny. Z
w³asnym zaprzêgiem nale¿a³o odpracowaæ jeden dzieñ
w tygodniu od świtu do zmierzchu. Natomiast bez sprzê-
¿aju dwa dni w tygodniu
4
.
Ka¿dy ch³op by³ winien swojemu panu s³u¿bê
z w³asnym wozem, podró¿ w dalek¹ drogê i pomoc
w pracach urzêdowych oraz dostarczanie s¹gu drzewa
na potrzeby dworu
5
. Poddani sk³adali panu daniny: drób,
jaja, mas³o, cielaka z 30 ca³ych parcel ch³opskich oraz co
roku zobowi¹zani byli do dawania dziewiêciny z upraw
zbo¿owych
6
. Ka¿dy z nich p³aci³ roczny czynsz gruntowy
w wysokości 1 z³otego (florena) w dwóch terminach: pó³
na św. Jerzego, drug¹ po³owê na św. Micha³a
7
.
Wśród zale¿nych byli komornicy. Przez 18 dni
w roku pracowali na polu pañskim, je¿eli komornik nie
posiada³ w³asnego domu, to liczbê pañszczyzny zmniejsza-
no mu do dwunastu dni, nie obowi¹zywa³o go p³acenie
czynszu. Ustawa Urbarza zobowi¹zywa³a pana Niedzicy
do opieki nad sierotami, zabrania³a mu pobierania op³aty
za rozsadzanie nowych gospodarzy. By³a to namiastka
prawa socjalnego, które ochrania³o poddanych.
Prawo krajowe przewidywa³o stosowanie kar za
³amanie uchwa³ Urbarza. W przypadku ich nie przestrze-
gania, grozi³y kary pieniê¿ne, wiêzienie, praca na polu
dziedzica oraz ch³osta. Silny zdrowy mê¿czyzna móg³ byæ
skazany na 4 do 12 uderzeñ kijem, a kobieta na ch³ostê
korbaczem
8
.
Wy¿ej wymienione postanowienia dotyczy³y
poddanych mieszkañców Niedzicy. Określa³y korelacjê
pomiêdzy panem zamku, a poddanymi. Urbarz wyznacza³
rentê naturaln¹, czynszow¹ i odrobkow¹. Dziedzic zamku
musia³ liczyæ siê z ustaw¹ Urbarza, prawo ingerowa³o w
jego postêpowanie.
Ustawodawstwo to obowi¹zywa³o poddanych
w kluczu dunajeckim do 1848 r., do czasu wybuchu Wio-
sny Ludów.
El¿bieta £ukuś
1
M. Hulewiczowa, Pozosta³ości ustroju pañszczyźnianego
w XX wieku na Polskim Spiszu i Orawie, Roczniki Dziejów Spo³ecz-
nych i Gospodarczych, T. II: R1938, s. 137 - 138
2
Tam¿e, s.138
3
Štatny oblastny Archiv v Levoèi Nedeca, Urbar 1771, punkt 1, par.
2
4
Tam¿e, punkt 3, paragraf 1
5
Tam¿e, punkt 3, paragraf 13
6
Tam¿e, punkt 3, paragraf 15
7
Tam¿e, punkt 4 paragraf 1
8
Tam¿e, punkt 8,paragraf 4
PAÑSZCZYZNA
W DOBRACH KLUCZA
DUNAJECKIEGO
Niedzica Zamek - dziedziniec,1959 rok. Moment ogłosze-
nia wyników konkursu na pamiętniki żelorzy czyli chłopów
pańszczyźnianych w Niedzicy na Spiszu. Konkurs zorga-
nizowało Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, właściciel
prezentowanego zdjęcia. Dopiero w 1931 r. zniesiono
oficjalnie pańszczyznę w trzech wsiach Spisza. jk
