Na Spiszu nr 3 (80) 2011 r.
20
Folklor
Na Spiszu
Madziaryzmy w spiskiej gwarze
Madziaryzmy – słowa pochodzące z języka węgierskiego. Do
dziś są używane przez mieszkańców polskiego Spisza
Spiska gwara należy do dialektu małopolskiego. Jedną z charakterystycznych
jej cech są zapożyczenia z języków obcych. Występują wyrazy z języka niemieckie-
go tak zwane - germanizmy, słowakizmy z języka słowackiego i z języka węgier-
skiego – madziaryzmy. Na powstanie spiskiej gwary wielki wpływ wywarły dzieje
Spisza. Pierwsze lokacje na Zamagurzu miały miejsce w II połowie XIII wieku.
Kolejna fala osadnicza nastąpiła w XIV stuleciu. Wówczas to północne ziemie
Spisza zostały włączone do Korony św. Stefana. Podczas zakładania nowych wsi
zazwyczaj zasadźca pochodził z Węgier lub z Niemiec. Natomiast osadnikami
byli polscy chłopi, którzy przynieśli ze sobą polski język. Na obszarze polskiego
Spisza przez sześć wieków obowiązywała węgierska administracja, aż do zakoń-
czenia I wojny światowej. Pomimo tak długiej przynależności państwowej, miesz-
kańcy Spisza nie opanowali znajomości posługiwania się językiem węgierskim.
Wprawdzie władze węgierskie w II połowie XIX wieku poczyniły kilka decyzji,
aby również Spiszacy władali językiem macierzystym na północnych rubieżach
Austro – Węgier. W 1879 roku została wydana ustawa, która wprowadzała obo-
wiązkowe nauczanie języka węgierskiego we wszystkich szkołach ludowych na te-
renach niemadziarskich. W związku z tym nauczycielem w szkole ludowej mógł
zostać tylko ten, kto posługiwał się czynną i bierną znajomością języka węgierskie-
go. Ustawą o madziaryzacji objęto również szkolnictwo średnie. Rząd węgierski
założył instytucje, które działały na rzecz madziaryzacji mniejszości narodowych
w Królestwie Węgierskim, ich zadaniem było „wychować ludność niemadziarską
i podtrzymać w niej ducha madziarskiego oraz propagować język madziarski jako
język urzędowy w państwie”. Jedną z takich organizacji, która prowadziła poli-
tykę madziaryzacji było Węgierskie Towarzystwo Oświatowe Górnych Węgier.
Jednak sukcesy na polu madziaryzacji nie były zadowalające skoro rząd węgierski
ponownie wydał ustawę w 1907 r., która nakazywała przymusowe nauczanie ję-
zyka węgierskiego we wszystkich szkołach ludowych na terenie całego kraju.
Na obszarze Zamagurza nie powiodła się akcja madziaryzacji, wprawdzie
usunięto polskich nauczycieli, księży i do szkół wprowadzono naukę języka wę-
gierskiego. Jednak dla spiskich górali węgierska mowa okazała się zbyt trudna
do opanowania. Młodzież mało przykładała się do nauki. Poza tym do szkoły
uczęszczała głównie w okresie zimy, ze względu na obowiązki i pomoc rodzicom
w pracach polowych. Często proboszcz podczas kazania napominał rodziców, że
powinni zadbać o lepszą edukację swoich pociech. W praktyce wyglądało to na-
stępująco, nauczyciel przekazywał tajniki obcego języka, natomiast w domu, na
terenie wsi używano polskiej gwary. Jeszcze w latach 90.tych XX wieku żyły star-
sze osoby, które pamiętały pojedyncze węgierskie słowa, wyrażenia, pacierz czy
też tabliczkę mnożenia. Natomiast nie potrafiły prowadzić konwersacji w języku
węgierskim. W pamięci pozostały jedynie wyuczone zdania, często mechanicz-
nie opanowane. Do gwary przenikały węgierskie słowa z terminologii urzędowej,
kuchni, nazwy rzeczy codziennego użytku. Władza miała wpływ na administrację,
szkołę i urząd. Dziś niewiele już pozostało w gwarze madziaryzmów, głównie są
używane przez starsze osoby. Oto kilka przykładów:
Bandor (węg. pandü´r) - urzędnik, żandarm / w Niedzicy występuje Bandor jako
przydomek/
Borhauz (węg.borhàz) – wino, wejście do piwnic przeznaczonych na przechowy-
wanie wina we Frydmanie
Burka (węg. burkolat) -pokrycie, we Frydmanie i w Krempachach spódnica
w stroju regionalnym
Borytasy (węg. borit) – pętlowe ozdo-
by wyhaftowane na portkach
w męskim stroju regionalnym
Duhan (węg. dohány) – tytoń
Galer (węg. galler) - kołnierz
Gombicka (węg. gomb) - guzik
Katana, katonka (węg. katona) -bluzka,
marynarka, żakiet
Kiefa (węg. kefe) –szczotka do podłogi
( oznacza każdą szczotkę)
Kociar (węg. kosàr) - wózek dziecięcy
Kocis (węg. kocsi) - woźnica
lawor (węg. láwor) - miednica
Łabda, łobda (węg. labda) -piłka do
gry
Pałacinki (węg. palacsinta) - naleśniki
Pulok (węg. pulyka) - indyk
Sior (węg. sor) - rząd
Kilka przykładów z użyciem ma-
dziaryzmów w zdaniu:
Jozek łabduje sie cały dziyń – Józek
cały dzień gra w piłkę
Margita mo brićki galer - Małgo-
rzata ma brzydki kołnierz
Lawor umyłaf kefom- miednicę
umyłam szczotką
Zjadłabyf se pałacinka -zjadłabym
sobie naleśnika
Grofka z zomku wybiyrała parad-
nego kawalera na kocisa- Pani zam-
ku wybierała przystojnego kawalera na
woźnicę
Hanka mo biyławe gombicki na-
syte na wiganie – Anka ma niebieskie
guziki naszyte na sukience.
Elżbieta Łukuś
Indyk w rejonie Czarnej Góry, Jurgowa i Rze-
pisk określany jest jako „pulos”, zaś samica
„pulka”. Jest nawet takie przysłowie: Pulka
pani, pulos dziod, mo cyrwóny nos (JB)
