37
„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
Wzrastające w ostatnich latach zainteresowanie wła-
snym regionem, kulturą oraz językiem jest widoczne w co-
raz większej liczbie tekstów gwarowych będących w obiegu
społecznym. W szkołach realizowane są regionalne ścieżki
programowe, ludowi poeci piszą wiersze, regionalne gaze-
ty publikują teksty w języku ludowym, powstają słowniczki
gwarowe,...itd. Jak zatem widać, wśród społeczeństwa spi-
skiego jest coraz większa potrzeba posługiwania się gwarą nie
tylko w mowie, ale także w piśmie. Pozostaje jednak problem
sposobu zapisywania gwary. Teksty pisane gwarą cechuje
dość duża dowolność oraz brak konsekwencji pod względem
zapisu. Decyduje o tym w dużej mierze indywidualne wyczu-
cie językowe autora bądź redaktora. Dlatego wydaje się, że
upowszechnienie jednolitego zapisu gwary spiskiej byłoby
korzystne zarówno dla twórców jak i dla czytelników.
Jak powszechnie wiadomo gwara ludowa jest regionalną
odmianą języka ogólnego i służy do codziennej komunikacji
mieszkańców wsi. Gwara występuje zasadniczo w odmianie
mówionej i właściwie nie ma tradycji pisanej. Jednym ze spo-
sobów zapisu mowy mieszkańców wsi jest pismo fonetyczne.
Ten rodzaj zapisu mowy koduje dźwięki przy pomocy umow-
nych symboli i ma zastosowanie w pracach naukowych (ję-
zykoznawczych)
1
. Dla osoby nie będącej językoznawcą taki
rodzaj pisma jest nieczytelny, ponieważ zastosowane symbole
nie są znakami standardowymi w ogólnie przyjętej pisowni.
Fonetyczne zapisywanie gwary nie wchodzi tutaj w grę, bo
przecież chodzi nam tutaj o to, aby zapisane teksty gwarowe
były czytelne dla użytkowników gwary oraz, aby czytelnicy
– mieszkańcy Spisza identyfikowali się z tym językiem pisa-
nym jako własną gwarą. Kierując się tym względem praktycz-
nym, należy przyjąć, że najwłaściwszym sposobem przekaza-
nia mowy spiskiej w piśmie będzie zapis uproszczony. Zapis
taki opiera się na wykorzystaniu standardowych znaków z pi-
sowni ogólnej. Oznacza to, że zapisany tekst będzie odzwier-
ciedlał systemowe cechy bez precyzyjnego (naukowego) od-
dawania właściwości fonetycznych gwary spiskiej.
Jako ogólne założenia ujednoliconego zapisu języka
gwarowego przyjmuję dwa następujące kryteria:
Wykorzystanie zasad pisowni z języka ogólnego (orto-
grafia, interpunkcja),
Przekazanie rzeczywistej wymowy w myśl zasady „pisz
jak słyszysz i jak sam mówisz”.
A oto najistotniejsze zagadnienia szczegółowe zapisu:
1) Akcent inicjalny
Akcentowanie pierwszej sylaby nie występuje konse-
kwentnie, nie ma zatem potrzeby uwzględniania akcentu w tek-
stach. Czytelnik, który zachowuje w swojej mowie akcent na
pierwszą sylabę, będzie czytał z odpowiednią intonacją.
1
Por. teksty gwarowe m.in.: Bubak J., 1972, Spiskie teksty gwarowe
z obszaru Polski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace Językoznawcze 36, Kraków.
2) Mazurzenie
Zjawisko mazurzenia, czyli wymowy spółgłosek sz, ż,
cz jako s, z, c występuje konsekwentnie w mowie mieszkań-
ców Spisza. Należy uwzględniać w zapisach taką wymowę,
np. copka (czapka), cysty lub cisty (czysty), cekać (czekać),
cyrwóny (czerwony), scynśliwy (szczęśliwy), syroki (szero-
ki), zycie lub zicie (życie). Głoska rz nigdy nie jest mazurzo-
na. W wymowie brzmi jako ż lub sz. Nigdy zaś jako s (jak to
próbują wymawiać niektórzy artyści stylizujący swoją mowę
na gwarę podhalańską). W zapisie zawsze będzie: brzyzek,
przyseł lub prziseł, skrzywić lub skrziwić.
3) Fonetyka międzywyrazowa
Wyrazy zakończone spółgłoską bezdźwięczną, znajdu-
jące się przed wyrazem rozpoczynającym się na samogłoskę
lub spółgłoskę dźwięczną, wymawiane są dźwięcznie. Dla
przykładu wyraz brat przed wyrazem ojca (brat ojca) przyj-
muje w wymowie postać brad ojca. Podobnie w połącze-
niach: brad baby (brat baby), jag wygnała (jak wygnała), jez
olyj (jest olej), połozydź na kowadle (położyć na kowadle).
W zapisie proponuję zapis zgodny z ogólną ortografią, czyli
brat ojca, brat baby, jak wygnała, jes olyj, połozyć na kowa-
dle. Wyrazy zakończone spółgłoską dźwięczną, znajdujące
się przed wyrazem rozpoczynającym się spółgłoskę bezdź-
więczną, wymawiane są bezdźwięcznie, np. jus tam (już tam),
ot kónia (od konia), pot powałóm (pod powałą) tys to (też to).
Podane przykłady przyjmą następującą postać z zapisie: juz
tam, od kónia, pod powałóm, tyz to.
4) Fonetyka wewnątrz wyrazów
Podobnie jak przy fonetyce międzywyrazowej proponu-
ję, aby zrezygnować z wiernego zapisu zmian dźwięczności
w wymowie wewnątrz wyrazu. Jako naczelną zasadę, którą
należy się tu kierować, przyjmujemy ogólną ortografią. Za-
tem bezdźwięczną wymowę spółgłosek typu: dziatkóf (dziad-
ków), kfiotek (kwiatek), ospajedzić (rozpajedzić), tfój (twój)
zapisujemy następująco: dziadkóf, kwiotek, ozpajedzić, twój.
Inaczej natomiast należałoby postąpić przy zapisie rucho-
mych końcówek czasu przeszłego typu niózek (niosłem), ja-
gef był (jak byłem). Przy tych formach obowiązywałaby dru-
ga z głównych zasad, mówiąca o zapisie zgodnym z wymową
(„pisz jak słyszysz i jak sam mówisz”).
Samogłoski w nagłosie
W większości wsi spiskich nie występuje zjawisko labia-
lizacji, czyli wymowy głoski o z silnym zaokrągleniem ust
jako uo, np. uoko, uociec, uoderwać. Tam, gdzie występuje
taka wymowa, nie jest także cechą stała i konsekwentną. Czę-
sto ma charakter indywidualny. Nie ma konieczności zazna-
czania labializacji w tekstach.
Należałoby natomiast zaznaczać inne zjawiska protetycz-
ne, jak prejotacja, czyli wymowę typu: jagniyska, jagwynt,
japtyka, jancykryst oraz przydech, czyli wymowę: hamary-
Zasady pisowni w gwarze spiskiej – propozycja ujednolicenia zapisu
Nasza spiska mowa
