background image
„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
34
W annałach historycznych końca XX. wieku opisano dramatyczne
i zmienne wydarzenia, wśród których najważniejszym była druga wojna
światowa, która spowodowała na wiele lat zmiany w relacjach międzyludz-
kich, w stosunkach grup społecznych państw, narodów i narodowości.
W Czechosłowacji na pierwszy plan wysunął się problem stosunku do
mniejszości niemieckiej i dalszych jej losów. Zarysy rozwiązania tego pro-
blemu pojawiły się już w ciągu trwania wojny w krajowych i zagranicznych
ośrodkach ruchu oporu. Na czoło wysunęło się żądanie wysiedlenia dużej
większości obywateli narodowości niemieckiej z terytorium Czechosłowacji,
oraz ewentualna stopniowa asymilacja tych, którzy pozostaliby w Czecho-
słowacji po usunięciu Niemców. Nie przewidywano odnowienia praw mniej-
szości z okresu przedwojennego. W 1943 roku żądania czechosłowackiej
władzy w podziemiu eksponowali przedstawiciele koalicji antyhitlerowskiej.
Priorytet usunięcia Niemców był wpisany w podstawowych dokumentach
podziemnej władzy, przyjęty przez wszystkie partie polityczne, oswoili się
z nim również przedstawiciele Słowackiej Rady Narodowej, a nowy stosunek
do mniejszości narodowych kodyfikował Koszycki Program Rządowy. Organy
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych stopniowo wypracowywały obowiązu-
jące kierunki, które realizowano w pierwszych powojennych latach.
Miasto Kieżmark od 1918 r. należało do najbardziej znaczących poli-
tycznych i kulturalnych środowisk spiskich Niemców. W Kieżmarku mieściły
się liczne ciekawe instytucje, do roku 1942 wydawano tu niemiecki tygodnik
Karpaten Post, były tu niemieckie szkoły ludowe i mieszczańskie, gimnazjum
i filie szkoły handlowej. Wojewódzki sekretariat powołał od 1.IV. 1927 r.
Niemiecki Związek Kulturalny (Deutscher Kulturverband – DKV) a później
Niemiecki Związek Sportowy (Deutsche Turnverband – DTV),od 22.III. 1939
r. mieściło się tutaj centrum Spiskoniemieckiej Partii ( Zipser Deutsche Partei
– ZDP).W roku 1930 Partia Karpatoniemiecka (Karpatendeutsche Partei –
KdP) założyła tutaj „Izbę Gospodarczą dla Spisza”.
Aktywność polityczną rozwinęli również tutejsi niemieccy socjalde-
mokraci, liczni i wpływowi komuniści, zwolenników miała również partia
agrarna Hodży.
Jak każda społeczność i tutejsi Niemcy byli politycznie i socjalnie po-
dzieleni. Przynależeli do wszystkich grup społecznych, najważniejsze pozy-
cje zajmowali wśród średnich warstw społecznych (sklepikarze, rzemieśl-
nicy, kwalifikowani robotnicy i pracownicy ).W okresie międzywojennym
przechodzili złożony, społeczny, polityczny i kulturalny rozwój. Od poprzew-
rotowej, przeważnie prowęgierskiej orientacji, przechodzili do formułowa-
nia własnych żądań, które wyrażali w swoim programie Spiskoniemieckiej
partii, politycznie ściśle współpracującej z węgierskimi obywatelskimi par-
tiami. Dzięki nim prezes partii wielkołomnickiej, obszarnik, Andor Nitsch
był w latach 1925 – 1939 członkiem izby poselskiej w sejmie. Spiskonie-
miecka partia ( ZDP ) długo zachowywała czołowe pozycje wśród tutej-
szych Niemców. I chociaż ilość niemieckiego obywatelstwa w Kieżmarku od
roku 1920 roku nieustannie wzrastał, to jego podział stopniowo relatywnie
spadał. Uzależnione to było od socjalnych , politycznych a głównie demo-
graficznych czynników. W roku 1921 z 6466 obywateli miasta było 2449,t.j.
37,87 % Niemców. Słowaków było 2507,t.j. 38,77%. Różnica nieustannie
rosła na rzecz Słowaków. Podczas kolejnego spisu ludności w roku 1930
spośród 7228 obywateli było 2577 (35,65%) Niemców a Słowaków było
3025 ( t. j.41,85 %) .Te trendy potwierdziły również wyniki spisu ludności
z 15. grudnia 1940 roku z 8184 obywateli miasta Kieżmarku Niemców było
2765,t.j.33,78%, Słowaków 3841,t.j.46,93 procent. W ówczesnym powiecie
kieżmarskim żyło w roku 1940 -12060 Niemców, t.j. 34,93% obywateli po-
wiatu. Ze wszystkich spiskich miast Kieżmark miał największą liczbę Żydów,
w roku 1940 statystycznie odnotowano 1170, t.j. 14,29 % . Z początku Żydzi
społecznie i kulturowo inklinowali w kierunku niemieckiego środowiska,
lecz wypadki w Niemczech i wzrost narodowosocjalistycznych tendencji
wśród miejscowych Niemców stosunki te naruszyły. Wszak właśnie członko-
wie Niemieckiej Partii (DP) byli najbardziej radykalnymi inicjatorami i wy-
konawcami antyżydowskich zarządzeń.
Pod koniec przedmonachijskiej republiki decydującym czynnikiem po-
litycznym stała się Karpatoniemiecka Partia,a od roku 1938 jej następczyni
Partia Niemiecka ( Deutsche Partei- DP).,która jednoznacznie oddała się
na usługi nacjonalistycznych Niemiec i ich ekspansywnej i gnębicielskiej
polityki. W latach II. Wojny Światowej rościła sobie prawo do wtrącania
się i rządzenia życiem politycznym i przyjęła status arbitra we wszystkich
sprawach gospodarczych, politycznych i życia społecznego, Otwarcie ak-
ceptowała faszystowską ideologię, spełniała ważne administracyjne zada-
nia na rzecz organów Rzeszy Niemieckiej. Niemiecka Partia,do31. grudnia
1942 roku miała na Słowacji 150 organizacji miejscowych liczących 63930
członków. Na Spiszu północnym wojewódzki sekretariat partii z siedzibą
Kieżmarscy Niemcy
pod koniec drugiej wojny światowej
Kieżmarski Ratusz, fot. Franciszek Payerhin