background image
35
„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
w Kieżmarku zarządzał 34. miejscowymi organizacjami z 8652 członkami.
Pozostali Niemcy byli połączeni z Niemiecką Partią za pośrednictwem jej
związków podporządkowujących sobie pojedyncze obszary życia publicz-
nego Pozycja niegdysiejszych „ Zipserów” nieustannie się zawężała, ale ich
platformę nie udało się Karpackim Niemcom definitywnie zlikwidować do
końca 1944 roku. .
Część członków rozwiązanych lewicowych partii, przede wszystkim ko-
muniści, zakładali wspólnie ze słowackimi współpracownikami nielegalne,
antyfaszystowskie grupy, które były we wrześniu 1943 r. znacznie zreduko-
wane na skutek aresztowań i przesłuchiwań poprzednich działaczy. W za-
leżności od sytuacji na froncie zmieniały się nastroje, zachowania i postawy
obywateli. Od 1943 roku coraz bardziej było widoczne, że Niemcy wojny nie
wygrają a terytorium Słowacji stanie się lada chwila areną bezpośrednich
wojennych operacji. Na podstawie umowy pomiędzy Republiką Słowacką
i Rzeszą Niemiecką, członkowie niemieckiej grupy narodowościowej byli
wcielani do niemieckich sił zbrojnych. W Kieżmarku formowano z nich po-
czątkiem sierpnia 1944 roku ,transporty, które wyjeżdżały do Rzeszy i po
krótkim przeszkoleniu tutejsi Niemcy byli jako członkowie Wehrmachtu ,albo
SS, rozmieszczani na prawie wszystkich ówczesnych frontach. Ostatni trans-
port odszedł do Wiednia 23.sierpnia 1944 roku.. Podczas wcielania do armii
pojawiały się próby uniknięcia wojskowego rozkazu. Na Słowacji do połowy
czerwca 1944 roku z Niemieckiej Partii wypisało się około 1000 członków.
Dowództwo Niemieckiej Partii (DP) w przekazywanych sprawozdaniach
zwracało uwagę na niebezpieczeństwo grożące tutejszym Niemcom. Już
25.marca 1944 r. dowództwo zadecydowało o tworzeniu uzbrojonych grup
z członków samoobrony. Na naradzie u delegata Rzeszy Niemieckiej w Bra-
tysławie 27.sierpnia 1944 .mówiło się o potencjalnej ewakuacji słowackich
Niemców, ale ją odrzucono, dlatego wzmocniła się propozycja uzbrojenia
grup ochotników z obrony cywilnej. Wypadki przybrały dramatyczny prze-
bieg, planowane przygotowania nie zdołano już zrealizować.
Przebieg Słowackiego Powstania Narodowego na Spiszu ,brak zde-
cydowania, pasywność niektórych miejscowych jednostek wojskowych,
mobilizacja uzbrojonych oddziałów miejscowego niemieckiego obywatel-
stwa jak również szybkie przybycie niemieckich okupacyjnych jednostek
wojskowych oraz oddziałów bezpieczeństwa z Zakopanego i Nowego Są-
cza wpłynęły na rozkład wschodniosłowackiej armii. Namacalnie było to
widoczne w Kieżmarku. Miasto było macierzystym garnizonem 12.pułku
artyleryjskiego, którego podstawowy trzon znajdował się pod dowództwem
podpułkownika Klucika. Człon ten pod koniec maja 1944 roku został wcie-
lony do Wschodniosłowackiej armii i rozlokowany jako rezerwa dowódcy
armii w obszarze Vyśna Radvań. W Kieżmarku pozostał tylko rezerwowy
oddział artyleryjski.. Jedna bateria przemieściła się do strategicznego ob-
szaru powstania (Oremov Laz) i walczyła w powstaniu w ramach 1. Cze-
chosłowackiej Armii. Dowódcą oddziału kieżmarskiego był Bedrich Ćernicky,
którego podziemne środowisko wojskowe ogłosiło dowódcą wojskowego
ruchu oporu. Dowódstwo oddziału otrzymało ostatnie rozkazy centrali
o ogłoszeniu pogotowia, o groźnym niebezpieczeństwie niemieckiej oku-
pacji a w przypadku konfliktu – natychmiastowym internowaniu miejsco-
wych Niemców w koszarach, następnie rozkaz przystąpienia do zbrojnego
powstania. Garnizon miał ochronić obszar aż do przybycia Wschodniosło-
wackiej Armii. B.Ćernicky ani po kosultacji z dowódcą garnizonu w Lewo-
czy nie zdecydował się na wypełnienie rozkazów. Z obawy przed zbrojną
interwencją niemieckiego obywatelstwa zajął wyczekującą postawę. Pod
naciskiem 29.sierpnia oddał część ręcznych karabinów i pocisków dla uzbro-
jenia miejscowych Niemców. W decydujących chwilach 30.sierpnia garni-
zon opuścił Kieżmark i udał się do dowództwa armii do Preszowa, chociaż
jego oddział podlegał polowej armii i dowództwu 2.dywizyjnego okręgu
w Liptowskim Mikulaszu, który przyłączył się do powstania. Po niejasnych
telefonicznych informacjach z Preszowa już do Kieżmarku nie wrócił.
Opuszczone dowództwo garnizonu zostało bezradne, nie było zdolne do
stawiania oporu, nie reagowało na odezwy jednostek powstańczych z Po-
pradu, ani na apele ulotkowe grupy partyzantów idących z Liptowa.. Do-
wództwo garnizonu pozwoliło się okrążyć, izolować a nawet przekazało
siłom powstańczym pozostałą broń i kilka dział. Garnizon był pierwszą
jednostką wojskową na Słowacji, którą niemieckie wojsko pacyfikowało.
Wspólną akcją sił wojskowych i samoobrony został rozbrojony, kilku żoł-
nierzom udało się uciec, pozostałych Niemcy załadowali do samochodów
ciężarowych i wywieźli do Preszowa skąd ich deportowali przez Koszyce
do niemieckich obozów koncentracyjnych. Podobny los spotkał członków
2.batalionu roboczego z Podolińca i Starej Lubowli. Już 29.sierpnia 1944 r.
w Kieżmarku około 80. osobowa jednostka niemiecka przy współdziałaniu
DP i FS zarządziła obowiązkową mobilizację wszystkich zdolnych do służby
wojskowej mężczyzn w wieku 18-50 lat, których zgrupowano w Spiskim
Dworze, dostarczono im broń z jednostki wojskowej i z rezerwy FS ,podzie-
lono na grupy bojowe i natychmiast zorganizowano punkty obronne na
obrzeżach miasta. Znaczącą częścią składową pomagających Wehrmachtowi
, SS i jednostkom bezpieczeństwa były oddziały samoobrony. W pierwszych
wrześniowych dniach, dzięki kieżmarskim przedstawicielom DP i FS takie
oddziały powstały we wszystkich niemieckich i mieszanych wsiach. Ich licz-
ba na górnym Spiszu przewyższała 2000 a w całej Słowacji osiągnęła około
8000 członków. Nabór był z reguły obowiązkowy dla mężczyzn zdolnych do
służby wojskowej w wieku 18-60 lat; za służenie byli nagradzani a za zbroj-
ne akcje otrzymywali podwójny żołd. Pod dowództwem niemieckich woj-
skowych i policyjnych oficerów patrole HS uczestniczyły w akcjach przeciw
partyzantom i w działaniach represyjnych, podejmowały ekspedycje karne
przeciw ukrywającym się antyfaszystom i Żydom . Oddziały uczyniły mnó-
stwo szkód, palili stogi z sianem, chaty i leśniczówki, terroryzowały, gnębiły
i zamknęły wiele osób, wykonywały służbę tłumaczy, współpracowały ze
zbrojnymi jednostkami jako znający osoby, stosunki międzyludzkie, znający
Tereny zamieszkałe przez Niemców słowackich - Huncowce,
Wielka Łomnica, fot. Franciszek Payerhin