„Na Spiszu” nr 4 (61) 2006 r.
8
NASZA SPISKA MOWA
O nazwie regionu
Spisz jest kraina historyczną, geograficzną i etnogra-
ficzną rozciągającą się na terenie dwóch krajów: Słowacji
i Polski. Większa część Spisza należy obecnie do Słowacji.
Na terenie Polski znajduje się 14 miejscowości spiskich:
Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn, Frydman, Jurgów, Ka-
cwin, Krempachy, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wy-
żne, Niedzica, Nowa Biała, Rzepiska i Trybsz. Od północy
i zachodu Spisz sąsiaduje z Podhalem, na wschodzie z Sza-
ryszem, na południu z Abowem i Gemerem, na południo-
wym zachodzie z Liptowem.
Pochodzenie i etymologia nazwy Spisz są dość niepew-
ne. Jeszcze na początku ubiegłego wieku w języku literackim
były dwie nazwy tego obszaru: Spisz i Spiż. Za pierwotną
nazwę uważa się określenie Spisz, które utrzymywało się
od 16 do 18 wieku. Niezrozumienie tego słowa mogło spo-
wodować w 18 wieku skojarzenie ze słowem spiż i wpro-
wadzenie nazwy z ż. W dziewiętnastowiecznym słowniku
geograficznym nazwa ta występuje tylko w zapisie Spiż
1
.
W źródłach historycznych występują formy łacińskie Sce-
pus, Scepusia, a także Czypis, Zypes. Silniejszy zwrot do lu-
dowości w 19 wieku spowodował powrót do starszej i pier-
wotnej formy Spisz. Przez pewien czas nazwy Spisz i Spiż
występowały obocznie. Po 1920 roku powrócono do for-
my pierwotnej i jest powszechnie stosowana we wszystkich
pracach. Pozostał tylko problem z dopełniaczem od nazwy
Spisz. Forma Spiż miała dopełniacz Spiżu (zgodnie z nazwą
pospolitą spiż, spiżu ‘stop miedzi, cyny i cynku’), zaś nazwa
Spisz miała dopełniacz Spisza (zgodnie z fleksją gwarową).
Kiedy formy występowały obocznie, w zapisach zaczął po-
jawiać się dopełniacz Spiszu (a nie Spisza) przez analogię
do Spiżu. Kiedy po 1920 roku upowszechniła się jedna na-
zwa Spisz, niektóre słowniki poprawnościowe zaleciły uży-
wanie dopełniacza Spiszu jako poprawnej formy
2
. Taką też
formę można niekiedy usłyszeć u ludzi wykształconych lub
przeczytać w naukowym tekście. Jak wiadomo powszech-
nie stosowaną formą przez mieszkańców tego regionu jest
postać dopełniacza Spisza (w wymowie gwarowej Śpisa),
a nie Spiszu. Zatem należałoby ujednolicić postać dopełnia-
cza we wszystkich pracach naukowych, a zwłaszcza w słow-
nikach zawierających zasady poprawnościowe. Moim zda-
niem tym wypadku za kryterium poprawności należy przy-
jąć zwyczaj językowy tutejszych mieszkańców.
Chociaż etymologia jest niejasna, to według uczonych
pierwotną nazwą jest Spisz (z sz), a nie Spiż (z ż). Przema-
wiają za tym formy z innych języków: łacińska Scepus, Sce-
pusia, węgierska Szepesz, niemiecka Zips, słowacka Spisz.
Za pierwotnością nazwy Spisz pozwalają wnioskować gwa-
rowe formy z tego terenu: Śpis, ze Śpisa, na Śpisie. Miękka
wymowa gwarowa (ś- w nagłosie) wskazywałaby na obce
pochodzenie nazwy. Argumentem mogą być także nazwiska
typu Spiszak występujące w rękopiśmiennych dokumentach
z 16 i 17 wieku na terenach Sądecczyzny.
Wspaniałym dokumentem ukazującym uzus językowy
mieszkańców w zakresie nazwy regionu są teksty gwaro-
we zapisane przez badaczy gwary na tym terenie
3
. W tek-
stach gwarowych wielokrotnie pojawia się nazwa Spisz (wy-
mawiana Śpis) w różnych przypadkach deklinacyjnych: ze
Śpisa, na Śpisie, przy Śpisu/Śpisie, ze Śpisym. Sporadycz-
nie użyto określenia pogranicze słowackie: my jes na po-
granicu słowackiym
4
. Często pojawiają się określenia na-
wiązujące do przeszłości historycznej i do różnej przyna-
leżności państwowej tego terenu. Używa się określeń: Sło-
wińsko, na Słowiyńsku, przy Słowińsku, za Słowińska, Pol-
sko, przy Polsku, za Polski, za Polska oraz za tamtej Pol-
ski, za pierwszej Polski.
Na koniec pragnę zaprezentować kilka wypowiedzi miesz-
kańców pytanych o nazwę regionu, w którym mieszkają
5
:
To juz jes ino Śpis, no bo jak inacy. Górole niy, bo to
tam od Zokopanego. (kobieta, 58 lat)
Tu było downi Słowińsko, teroz po wojnie zaś jes Pol-
sko. Nale jo wiym? My tu ani nie Słowiocy, a nie Polocy,
ino tacy namiysani. Chyba to nolepi powiedzieć, ze to Śpis
i Śpisoki. (kobieta, 80 lat).
Jo wiym, ze tyn región to Spisz, ale ni ma takij strasnyj
różnicy miyndzy tymi wsiami (na Spiszu) a Bukowinóm
abo Białkóm. Po co tak dzielić, jak tak samo sie godo i ni
ma różnicy? (kobieta, 18 lat)
Furt tu był Śpis, cy my byli przi Słowińsku, cy przi Pol-
sku. My wse Spisocy. Ale jak idzies do miasta na jarmak,
to syćko w korunaf ci licóm. Myślóm ze my Słowiocy, bo
óni tak po gwarze nasyj rozumióm. Idzies na Słowińsko to
godajóm, ześ zaś Polok. Ani my Polocy, ani my Słowiocy,
ino Śpisocy tu na Śpisu. (mężczyzna, 69 lat)
Jo tak uwazujym, ze my tu jes śpiskie górole na tym
Śpisu. (mężczyzna, 62 lata)
Tu na południu sóm trzi regióny: Śpis, Orawa i Podha-
le. Nie tak, jak niektórzy turyści, co tu przijadóm, to goda-
jóm, ze to Podhale, górole! Tu sóm górole, ale śpiscy. Óni
nie widzóm różnicy, cy sóm dziesi w Białce, cy w Łapsaf.
Prze nif to syćko Podhale i górole. No moze nie prze syć-
kif? (mężczyzna, 34 lata).
Helena Grochola-Szczepanek
1
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów
słowiańskich, 1890, t. 9, Warszawa, s. 155.
2
Zob. m.in. Jodłowski S., Taszycki W., 1987, Zasady pisowni
polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym, Wrocław (wyd.
2); Doroszewski W. (red.), 1980, Słownik poprawnej polszczyzny;
Warszawa; Szymczak M. (red.), 1981, Słownik ortograficzny języka
polskiego, Warszawa.
3
Zob. m.in. Malinowski L., 1903, Powieści spiskie, Materiały An-
tropologiczno-archeologiczne i Etnograficzne VI, s 126-152; Jazowski
A., 1967, Opowieści ludu spiskiego, Warszawa; Bubak J., 1972, Spi-
skie teksty gwarowe z obszaru Polski, Zeszyty Naukowe Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze 36, Kraków;
4
Bubak J., 1972, Spiskie teksty gwarowe z obszaru Polski,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznaw-
cze 36, Kraków, s. 122.
5
Materiał gwarowy pochodzi z badań własnych autorki tekstu.
