background image
Na Spiszu nr 3 (84) 2012 r.
36
przyrostu naturalnego, żywioł polski
na Spiszu nie tylko że nie topniał, ale
ulegał wzmocnieniu, zachowując swój
rodzimy język i kulturę. Inaczej sprawa
wyglądała z Polakami przenoszącymi
się w głąb Węgier, gdzie żyjąc w rozpro-
szeniu, otoczeni etnicznie obcą ludno-
ścią, ulegali dosyć szybko asymilacji.
W XIV-XV stuleciu zaczęli się osie-
dlać na Spiszu przedstawiciele kolej-
nych grup etnicznych. Wśród nich byli
Żydzi, którzy, ponieważ zajmowali się
głównie handlem i obrotem pienięż-
nym, wybierali przede wszystkim więk-
sze ośrodki miejskie, zwłaszcza położo-
ne przy szlakach handlowych. Większy
napływ Żydów rozpoczął się jednak do-
piero w XVIII stuleciu. W XIV w. przyby-
li na Spisz z Bałkanów pierwsi Cyganie
(Romowie), wzmiankowani już w 1322 r.
Największym ich skupiskiem w średnio-
wieczu były okolice Zamku Spiskiego.
Pod koniec średniowiecza pojawili
się jeszcze pasterze wołoscy, migrują-
cy z Karpat Południowo-Wschodnich.
Wołosi (Wałasi), zwani również Ru-
snakami, a później także Łemkami.
Stanowili oni już w XVI-XVII stule-
ciu konglomerat etniczny, składający
się z elementów rumuńskich, rusiń-
skich i polskich, spojony specyficzną
ideą gospodarki pasterskiej, prowa-
dzonej w górach. Do XVII w. Rusnacy
byli wyznania prawosławnego, a na-
stępnie, po Unii Użhorodzkiej (1646),
z Niemiec, których nazywano Sasami.
Ostatnia grupa kolonistów niemiec-
kich, luteran z Wirtembergii, przybyła
na Spisz w latach 1786–1787, za pano-
wania cesarza Józefa II.
Począwszy od XII w., aż po czasy
współczesne, przenosili się na północ-
ne obszary Spisza także osadnicy pol-
scy. Zasiedlali oni miejscowości położo-
ne w okręgu lubowelskim, kieżmarskim
oraz na Zamagurzu Spiskim. Ludność
ta pochodziła głównie z Małopolski,
w tym przede wszystkim z Podhala,
a także z ziemi sądeckiej i limanow-
skiej. Od średniowiecza do XVIII w.
przyciągały ją tu korzystne warun-
ki akcji osadniczej, stwarzane przez
królów węgierskich oraz tamtejszych
możnowładców i klasztory. Natomiast
po uwłaszczeniu chłopów, w XIX stu-
leciu, aż do początków XX, skłania-
ły do osiedlania się po drugiej stronie
Karpat niskie ceny ziemi. Na Spiszu
najczęściej nabywali Polacy gospodar-
stwa rolne od Niemców, którzy emi-
growali do Ameryki, bądź też przeno-
sili się do miast. Podobnie też kupowali
ziemię od Słowaków, przesiedlających
się na „dolne ziemie” lub udających się
na emigrację za ocean. Miejscowa lud-
ność polska zresztą również tam emi-
growała lub na tereny położone w głębi
Górnych Węgier, ale w jej miejsce przy-
bywała na ogół ludność z Galicji. Z tego
też powodu, jak również znacznego
większość z nich przeszła do Kościoła
katolickiego obrządku bizantyjsko-ru-
sińskiego (zwanego także unickim, czy
greckokatolickim).
W czasach nowożytnych, spośród
siedmiu zamieszkujących Spisz narodo-
wości, cztery najliczniejsze charaktery-
zowały się zwartym zasiedleniem. Ge-
neralnie, w części południowej Spisza
mieszkała głównie ludność słowacka,
w środkowej – niemiecka, w północnej
– polska, a we wschodniej – rusińska
(łemkowska). Pozostałe, mniej liczne
grupy narodowościowe, tj. Węgrzy, Ży-
dzi i Cyganie, żyły w skupiskach zdomi-
nowanych przez pozostałe narodowo-
ści. Po II wojnie światowej, w wyniku
wysiedlenia przez władze czechosło-
wackie Niemców spiskich ich dotych-
czasowe siedziby zajęła ludność słowac-
ka, romska i polska.
Konsekwencje
wspomnianych
procesów demograficzno-kulturowych
znalazły właściwe odbicie na kartach
książki Spisz – kraina wielu kultur. Lecz
ze względu na niewielką jej objętość
– z jednej strony, a szeroki zakres te-
matyczny – z drugiej, konieczne było
tu oczywiście formowanie uogólniają-
cych stwierdzeń, co w tego typu publi-
kacjach jest wręcz nieodzowne. Przykła-
dem tego może być fragment dotyczący
Zamagurza Spiskiego: „Niegdyś ob-
szar ten charakteryzował się zwartym
osadnictwem góralskim z polską gwa-
rą i zwyczajami, a także przywiąza-
niem do kościoła rzymskokatolickie-
go” (s. 7). Takie ujęcie zagadnienia jest
uzasadnione, gdyż zarówno dawniejsze
relacje krajoznawcze i ustalenia języko-
znawców, jak też współczesne badania
dialektologiczne to potwierdzają.
Na terenie Zamagurza leżą, jak
wiadomo, wszystkie miejscowości spi-
skie znajdujące się obecnie w granicach
państwa polskiego (tj. 14). Natomiast
po stronie słowackiej są to: Osturnia
(Osturňa), Frankowa (Veľka Franko-
vá), Frankówka (Malá Franková), Je-
ziersko (Jezersko), Relów (Reľov), Gibel
(Zálesie), Hanuszowce (Spišske Hanu-
šovcé), Maciaszowce (Matiašovce), Go-
lembark (Lýsa nad Dunajcom), Stara
Wieś Spiska (Spišská Stará Ves), Lech-
nica, Hawka (Havka), Rychwałd (Ve-
ľka Lesná), Haligowce (Haligovce), Fol-
wark (Stráňany), Lipnik (Veľký Lipník),
Kościół św. Kwiryna w Łapszach Niżnych
f
ot. J
. K
ow
alczyk
Wydawnictwa
Na Spiszu