„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
50
dzy społecznościami, kulturowo dość zróżnicowanymi w ob-
rębie Spisza. Przykładem tego są spiskie wsie od Czarnej
Góry po Lendak, etnograficznie (i dialektalnie) nawiązujące
do położonych po drugiej stronie rzeki wsi podhalańskich,
a jednak spiskie, choć kulturowo dość odmienne od innych
wsi spiskich w pozostałej części Zamagurza Spiskiego i nad
Popradem od Małego Sławkowa po Lubowlę. Z kolei pol-
skie wsie nad Popradem w pow. starolubowelskim kulturo-
wo i dialektalnie wydają się bliższe góralom sądeckim niż
polskim wsiom na Spiszu w centralnej części Zamagurza
i nad Popradem w pow. kieżmarskim
4
. Czynnik historyczny
jest tu zatem rozstrzygający. Zaznaczyć tu należy, że w ob-
rębie Spisza cała dolina Popradu i większa część Zamagurza
położone są na Słowacji. Zasygnalizowane zróżnicowanie
w obrębie górali spiskich na trzy grupy: pokrewną Skalnym
Podhalanom, góralom sądeckim oraz najlepiej wyodrębnio-
ną centralną (podział ten szczególnie dobrze widoczny jest
w stroju męskim) to pochodna różnych kierunków zasiedla-
nia: odpowiednio, ze Skalnego Podhala (najmłodszy), z Są-
decczyzny (obejmujący zarazem należące do Polski w latach
1412-1769 starostwo spiskie) oraz z Niżnego Podhala.
Podział ten dość dobrze oddaje zróżnicowanie gwarowe.
Centralna część, obok silnej zbieżności gwary ze wschodnią
częścią Niżnego Podhala (–f w miejsce –ch na końcu wyra-
zu), częściowo, a w zakresie stroju w dużym stopniu nawią-
zuje do górali pienińskich. Gwarowo, do Skalnego Podhala
nawiązują: Jurgów, Rzepiska, Czarna Góra (jedyne polskie
wsie na Spiszu gdzie następuje przejście –ch na końcu wy-
raz w –k). Archaizm podhalański występuje na Zamagurzu
i w dolinie Popradu, lokalnie, wyspowo. Z kolei w kilku
wsiach doliny Popradu, wyjątkowo następuje rozróżnienie
s, c, z, z sz, cz, ż, oraz ś, ć, ź (brak mazurzenia)
5
. Wsie pol-
skie położone w b. dominium lubowelskim z racji kierunku
zasiedlenia nawiązują do gwar sądeckich.. Nawiasem, wy-
mownym przejawem fenomenu zachowania polskości mimo
narzuconej przejściowo madziaryzacji, a następnie słowa-
kizacji, jest właśnie zróżnicowanie gwarowe polskich wsi
w dolinie Popradu mimo tylu stuleci sprzyjających zatarciu
nie tylko różnic w obrębie mowy polskiej, ale zanikowi pol-
skiego charakteru w ogóle.
Reasumując: zróżnicowanie dialektalne i kulturowe
w obrębie górali spiskich jest czytelnym odbiciem trzech
głównych kierunków zasiedlania Spisza przez Polaków.
Czynnikiem hamującym był fakt oddzielenia polskiego
obszaru etnicznego na Spiszu od ludności słowackiej bu-
forem niemieckim i rusińskim. Wiązało się to wprawdzie
z wpływami, zwłaszcza niemieckimi, ale dla bytu narodowe-
4
Utrzymanie różnic dialektalnych będących konsekwencją różnych
kierunków zasiedlania, jest skądinąd znakomitym przejawem pol-
skiego charakteru etnicznego części doliny Popradu. O zróżnicowa-
niu gwar polskich na Spiszu, zob.: Z. Sobierajski, Geolingwistyczna
analiza związków międzysłowiańskich na Spiszu, „Z polskich studiów
slawistycznych”, seria VI, t. 2, Warszawa 1983, s. 383-403, tenże,
Gwary spiskie na pograniczu polsko-słowackim, „Rocznik Podhalań-
ski”, t. VII: 1997, s. 169-184.
5
M. Małecki, Język polski na południe od Karpat, Kraków-Warsza-
wa-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane 1938
Górale spiscy,
czyli Spiszacy
Góralszczyzna Polska zajmuje południową część pol-
skiego obszaru etnicznego, tę która położona jest w połu-
dniowo-zachodniej części Małopolski, na Śląsku Cieszyń-
skim, ale też poza granicami Rzeczypospolitej, wyrokiem
historii bądź w wyniku późniejszego osadnictwa, w Repu-
blice Czeskiej, na Słowacji, w Rumunii, na Ukrainie, Wę-
grzech i b. Jugosławii. Tamże, Górale Polscy
1
stanowią
cząstkę (Ukraina), wyraźną (Republika Czeska, b. Jugosła-
wia, Węgry) bądź zasadniczą część składową (Słowacja
2
,
Rumunia) polskiej mniejszości narodowej, a dziedzictwo
kulturowe, mowa, doświadczenia historyczne Górali Pol-
skich tamże stanowią zarazem na tych terenach o obliczu
polskości w ogóle
3
Związek Podhalan jest organizacją ogółu Górali Pol-
skich. Góralski Ruch Regionalny narodził się na Podhalu,
ze względu na szczególną kulturotwórczą rolę, którą region
ten odgrywał u progu ubiegłego wieku, a następnie po od-
zyskaniu niepodległości.
Czynnikiem określającym zasięg tej grupy etnograficz-
nej jest podział historyczny – granica komitatu spiskiego,
zwłaszcza względem Podhala. Stąd położenie geograficzne
i związana z tym wspólnota losów jest silniejszym niż podo-
bieństwo kulturowe, czynnikiem identyfikacji grupowej mię-
1
Pisownia Góral z wielkiej litery jest wyróżnikiem etnograficznym,
konkretnej części etnikum polskiego, w odróżnieniu od określenia
góral z małej litery oznaczającego mieszkańca gór. Jest to uwaga
istotna, bowiem o ile w obrębie narodu polskiego wyróżnia się Gó-
ralszczyznę Polską, a Rusini karpaccy (Łemkowie, Bojkowie, Ru-
sini podkarpaccy i Huculi) stanowią Góralszczyznę Ruską (czy to
traktowaną jako samodzielną grupę etniczną podlegającą procesom
narodotwórczym – do tego poglądu osobiście się skłaniam, czy też
góralską część narodu ukraińskiego), to np. góralszczyzny słowac-
kiej obejmującej określoną część narodu słowackiego, w charaktery-
styczny sposób wyodrębniającej się kulturowo, nie sposób wyróżnić.
Ciekawym jest jednak w terminologii słowackiej coś innego. Otóż,
północna część Słowacji zamieszkana jest przez Górali Polskich i tę
społeczność w języku słowackim określa się słowem Gorale, podczas
gdy mieszkańcy gór jako tacy to horale. Dzięki temu, niezależnie
od świadomości narodowej Polaków na Słowacji (a autochtoniczni
Polacy tamże to prawie wyłącznie Górale Polscy, zaś słowakizacja
wymierzona w Polaków od niemal dwóch wieków przede wszystkim
zdeformowała ich świadomość narodową, nie zaś język czy ciągłość
pochodzenia etnicznego), termin Goral jest wyróżnikiem polskości
rozumianej w sensie etnicznym. Jest to istotne dla badacza stosunków
etnicznych Słowacji. Pewne wspólne cechy kulturowe Polaków ze
Słowakami są przede wszystkim związane z elementami wołoskimi
wspólnymi dla obu tych narodów na terenach górskich w Karpatach.
Wg Jana Budza administracja słowacka w czasie okupacji celowo
przeciwstawiała Spiszaków ( niby Słowaków) w opozycji do Górali,
czyli Polaków z Podhala. Stąd doprowadzono do absurdu, jako że
powszechne na Słowacji określenie Goral, rzekomo nie ma prawa
funkcjonować na określenie tychże Górali na Polskim Spiszu.
2
Zob. M. Skawiński, Polacy na Słowacji, „Płaj”, z. 16: wiosna
1998, s. 60-101.
3
Szerzej, zob.: M. Skawiński, Górale Polscy w Europie Środkowej –
informacje podstawowe, „Pamiętnik PTT”, t. 9: 2000, s. 27-36.
