5
„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
Dunajca próbując nawet opanować dorzecze Białki. Dlatego
nad Dunajcem powstają dwie warownie: polska w Czorszty-
nie i węgierska w Niedzicy. Polska strona po okresie rozbicia
dzielnicowego starała się odzyskać utracony teren Spisza,
trwały spory o Lubowlę, Gniazda i Podoliniec. Okazja do
pokojowego załatwienie sporu nadarzyła się w 1412 roku,
kiedy król węgierski Jan Luksemburski za ogromną na ów-
czesne czasy kwotę (37 tysięcy kop groszy praskich) od-
dał w zastaw królowi polskiemu Władysławowi Jagielle
13 miast spiskich. Uważano, że pożyczona kwota jest tak
ogromna, że Węgrzy nie będą w stanie nigdy jej zebrać aby
zastawione enklawy Spisza odzyskać. Niestety osłabienie
kraju spowodowało, że w 1769 roku (na 3 lata przed I roz-
biorem Polski), Austria zagarnęła nie tylko starostwo spi-
skie, ale też nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie.
Wojny i epidemie jakie miały miejsce w owych czasach
doprowadzały do tego, że wsie pustoszały, a nieraz składały
się tylko z 3 do 5 rodzin. W XVI i XVII wieku na Zamagurze
przybywają nowe fale osadników z Podhala, Żywiecczyzny,
Sądecczyzny i Pienin. Powodem jest przeludnienie Mało-
polski oraz masowe ucieczki poddanych. Ludzie uciekali
do panów węgierskich nie mogąc znieść krwawych rzą-
dów starostów nowotarskiego i czorsztyńskiego. W efekcie
tego procesu osadniczego dokonujący wizytacji kanonicz-
nej w 1700 roku prepozyt Kapituły Spiskiej Jan Zsigray, we
wstępie swojej pisemnej relacji stwierdził, że mieszkańcy
w parafiach dekanatu Spiska Stara Wieś są wszyscy Po-
lakami (w oryginale: „Incolae in toto hoc districtu sunt
omnes Poloni”).
Oprócz Polaków związanych z kościołem katolickim,
na Zamagurzu w tym czasie spotykamy też w niektórych
wsiach trwałe osadnictwo Rusińskie (Osturnia) i niemiec-
kie w Pieninach (Golembark, Szwaby) oraz nielicznych Wę-
grów, Słowaków, Żydów i Cyganów. Po rozpadzie monar-
chii austro-węgierskiej, na Spiszu miał miejsce w latach
1918-1920 konflikt graniczny pomiędzy nowo powstałymi
państwami Polską i Czechosłowacją, który miał się zakoń-
czyć plebiscytem. Decyzją Rady Najwyższej wielkich mo-
carstw, najpierw ograniczono zasięg plebiscytu na Spiszu do
terenu Zamagurza, a następnie decyzją Rady Ambasadorów
28 lipca 1920 roku podzielono Zamagurze pomiędzy Polskę
i Czechosłowację. Do 1924 roku trwał spór sądowy o Ja-
worzynę zakończony ugodowo tzw. Protokołami krakow-
skimi regulującymi prawa mieszkańców przygranicznych
miejscowości.
W 1938 roku Polska wymusza na Czechosłowacji odstą-
pienie Jaworzyny Spiskiej wraz z częścią Tatr oraz Leśnicę
Pienińską. Z kolei w dniu 1 września 1939 roku w agresji na
Polskę wraz z wojskami hitlerowskimi, w walkach z żołnie-
rzami polskimi uczestniczą także oddziały państwa słowac-
kiego (okupując kilka tygodni m.in. Zakopane). W czasie
II wojny światowej Słowacy traktowali Polski Spisz jako
„ziemie odzyskane”. Ofiarował im je Hitler na mocy traktatu
Ribbentrop – Czernak (element IV rozbioru Polski i kopia
paktu Ribbentrop-Mołotow). Mimo iż w świetle prawa mię-
dzynarodowego była to okupacja, mieszkańcom sprzyjano
na różne sposoby, aby ich sobie zjednać. Różne instytucje
wpajały dorosłym i dzieciom faszystowskie idee – w tym
nienawiść do Polski, która jakoby poważyła się po I woj-
nie światowej „odtargać” część ciała maleńkiej Słowacji.
W 1945 roku przywrócono granicę z 1920 roku a tym sa-
mym zakończył się okres sporów. Tuż po zakończeniu woj-
ny Czechosłowacja umożliwiła emigrację ok. 6.000 polskich
górali ze Spisza i Orawy na tereny poniemieckie. W gronie
uchodźców znalazła się przeważnie bardziej zdolna mło-
dzież, co na kilka dziesięcioleci wyjałowiło intelektualnie
naszą Ojcowiznę. Potem uszczelniono granice i nastąpiła
izolacja polskiej części Spisza od terenów i rodzin mieszka-
jących w Czechosłowacji. Odwilż jaka miała miejsce w la-
tach 70-tych XX wieku gwałtownie oziębiła polska „Solida-
rita” (Solidarność) znienawidzona przez reżim CSRS.
Współczesność. Okres „gierkowski” spowodował znacz-
ne ożywienie rolnictwa na Spiszu i Podhalu. Praca w NZPS
Podhale, kontakty uczniów w szkołach średnich, wspólnie
jednostki administracyjne doprowadziły do zniwelowania
uprzedzeń. Między Spiszakami i Podhalanami z roku na rok
odnawiały się kontakty rodzinne, kiedyś niemal powszechne.
Po 1990 roku na nowo ożywiły się też kontakty handlowe,
gospodarcze i rodzinne pomiędzy obywatelami Polski i Sło-
wacji. Na granicach co prawda nadal trwały utarczki z celni-
kami, ale już nie tak haniebne jak „za komuny”. Za komuny
Czesi i Słowacy ukrywali towar przed obywatelami polski-
mi taktując kupujących jak intruzów. Polacy jednak szyb-
ko zapomnieli upokorzenia przy zakupach w byłej Czecho-
słowacji, a przy nowotarskiej Targowicy długo stała tablica
z napisem „Vitajte bratia Slovaci”. Ze zdziwieniem przyglą-
dano się dziesiątkom tysięcy Słowaków, dla których Polska
stała się zakupowych rajem – tak jak niegdyś dla Polaków
takim rajem była Czechosłowacja. W dniu 26.08.1994 r.
w Nowym Targu powołano Euroregion „Tatry”, który jest
stowarzyszeniem nawiązującym do tradycji wielowieko-
Kościół pw. św. Kwiryna w Łapszach Niżnych
