„Na Spiszu” nr 2 (67) 2008 r.
4
Na obszarze Spisza ludzie żyli już przed tysiącami
lat, o czym świadczą odkryte najstarsze ślady działalności
ludzkiej w jaskini Obłazowa k. Nowej Białej.
W połowie XIII wieku powstały w dolinach rzecznych
pierwsze trwałe osady. Najstarszymi miejscowościami są:
Frydman (1308) i Niedzica (1320), bowiem osadnictwo kon-
centrowało się w dolinie Dunajca i przy starych szlakach
handlowych, prowadzących z doliny Popradu do Polski.
Wraz z budową zamku „Dunajec” powstają w dolinie potoku
Niedziczanki: Niedzica, Kacwin, a nad potokiem Łapszanka,
Łapsze Niżne. W XV wieku powstają Falsztyn, Krempachy,
Nowa Biała i Dursztyn, jako ostatnie wsie z korzystnym dla
rolnictwa klimatem. Najpóźniej zaludniony został teren pod
północnymi stokami Magury Spiskiej oraz teren w pobliżu
Tatr o klimacie zimniejszym, glebach kamienistych i cięż-
kich. W XVI wieku powstają Łapsze Wyżne, Trybsz, Jur-
gów, a na przełomie XVI i XVII wieku Czarna Góra, Rze-
piska i Łapszanka.
Mieszkańcy Polskiego Spisza posługują się gwarą spi-
ską zaliczaną przez językoznawców do gwar małopolskich.
Występują niewielkie różnice w stosunku do gwary oraw-
skiej czy też podhalańskiej, ale tego typu zróżnicowanie
gwary pojawia się także w grupach kilku wsi, czasem na-
wet w sąsiednich wobec siebie wsiach spiskich. Słowa i ich
odmiana w Dursztynie często nie pokrywają się z tymi sa-
mymi określeniami w Niedzicy. Archaizm podhalański cha-
rakteryzujący język w Nowej Białej, Krempachach, Czarnej
Górze, Rzepiskach i Kacwinie jest zupełnie obcy ludziom
w Niedzicy, Łapszach czy Jurgowie. Jedni mówią, że ich
gwara jest śpisko i „cisto” (jak sinus), a inni z kolei, że to ich
gwara „cysto”. Sąsiedztwo górali spiskich z Niemcami oraz
Rusnakami sprawiło, że w słownictwie górali spiskich są
pewne wpływy słownictwa rusińskiego, niemieckiego oraz
wołoskiego (rumuńskiego). Znajdziemy tu też określenia
z języka słowackiego i węgierskiego, których źródłem była
administracja szkolna i kościelna.
Budownictwo. Ze względu na węgierskie przepisy pra-
wa budowlanego starsze budynki różnią się od tych spoty-
kanych na Podhalu. Przykładem specyficznej urbanistyki
węgierskiej na prawie niemieckim jest zabudowa kilku ma-
łomiasteczkowych wsi: Nowa Biała, Krempachy, Frydman.
Z kolei wsie podtatrzańskie o charakterze pasterskim miały
zabudowę rozproszoną wg tzw. „zarębków”. Tu też najdłużej
zachowało się góralskie budownictwo drewniane. W Czar-
nej Górze, Rzepiskach i w Zorze zachowały się przykłady
zabudowy mieszkalno gospodarczej w formie czworoboku
(tzw. okolicno obora), ze względów obronnych i zabezpie-
czenia się przed dziką zwierzyną. Niektórzy historycy widzą
w tym wpływy z innych regionów karpackich, nawet z Ru-
munii. Ciekawostką jest żywy skansen budownictwa drew-
nianego w rusnackiej Osturni, do której można dojechać
przez Kacwin z jego słynnymi „sypańcami”.
Historia. Wypiętrzony grzbiet Magury Spiskiej cią-
gnącej się łukiem od Tatr do Pienin dzielił teren Spisza na
część północną później zamieszkałą głównie przez Pola-
ków i cześć Środkową w Dolinie Popradu, którą zasiedli-
li głównie Niemcy. Na terenie Zamagurza Spiskiego starły
się polskie i węgierskie dążenia kolonizacyjne. Za czasów
Bolesława Chrobrego cały Spisz należał do Polski. W okre-
sie wczesnego średniowiecza teren Zamagurza znajduje się
w wielkiej puszczy karpackiej. Dokument Bolesława, księ-
cia krakowskiego, z lat 1253/1258 wspomina o lasach cią-
gnących się od Myślenic, gdzie znajdowała się tzw. brona
(stróża), aż do Węgier. Podobnie XIII-wieczne dokumenty
węgierskie wspominają o wielkich lasach od doliny Wagu aż
do Polski. We wczesnym średniowieczu nie było granic line-
arnych, a państwa kończyły się tam, gdzie znajdowały się
ostatnie osady uznające władzę tego, czy innego monarchy.
Średniowiecze, to okres przyjaznych stosunków pomiędzy
Polską i Węgrami oraz związków rodzinnych dynastii Pia-
stów i Arpadów. Na pograniczu trwała jednak rywalizacja
pomiędzy szlacheckimi rodami o trwałe zasiedlenie szero-
kiego pasa granicznych lasów i pustek. W okresie rozbicia
dzielnicowego Polska utraciła Spisz, a Węgrzy dotarli do
Spisz podhalański
Sypańce w Kacwinie
Jaskinia w Obłazowej
Sypańce w Kacwinie
Jaskinia w Obłazowej
