Orawa i Spisz
Orawa i Spisz to dwie odrębne krainy, ale historia pierwszych lat ubiegłego wieku była niemal identyczna. Do momentu odzyskania przez Polskę niepodległości Orawa i Spisz należały do monarchii austro-węgierskiej. Językiem urzędowym był węgierski, kazania księża głosili po słowacku, a lud zamieszkujący te ziemie mówił gwarą góralską. Do wybuchu pierwszej wojny światowej był to czas stagnacji.
1900 - mieszkańcy Chyżnego rozpoczęli budowę kościoła. Prace trwały trzy lata. Z początkiem stulecia na Orawie na trzech gazdów przypadały 2 konie, na jednego gospodarza - 3 sztuki rogacizny i 2 owce, na czterech gazdów - 3 świnie i na ośmiu gospodarzy - 1 pień pszczół.
Ok. 1900 roku niemałe wrażenie zrobiło pojawienie się w Jurgowie polskich studentów, którzy później przez wiele lat spędzali tam wolny czas.
Na początku XX wieku Orawę i Spisz przemierzał autor przewodników po tych terenach, lwowski profesor Mieczysław Orłowicz wraz członkami Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie. Obie krainy znalazły się również w kręgu zainteresowań krakowskiej inteligencji, skupionej wokół Franciszka Wojciechowskiego i Juliana Teisseyre, wypoczywających od 1904 roku w Zubrzycy Górnej. Zafascynowani Orawą i Spiszem zawiązali w Krakowie "Koło Spiżowe", zajmujące się pobudzaniem polskości na tych terenach. Taką samą działalność prowadził dr Jan Bednarski, lekarz z Nowego Targu, który był inicjatorem opublikowania w 1912 roku broszury w gwarze orawskiej "Co my za jedni?", autorstwa ks. Ferdynanda Machaya, Eugeniusza Sterculi i Aleksandra Matonoga.
W kwietniu 1912 roku w Limanowej odbył się pierwszy zjazd pracowników spiskich. Zawiązano też Podhalańską Spółkę Wydawniczą, która zajęła się m.in. wydawaniem "Gazety Podhalańskiej". Na jej łamach często pojawiała się problematyka spisko-orawska, propagująca kulturę tych regionów oraz artykuły budzące świadomość narodową.
26 lutego 1914 roku w Zakopanem odbył się "Dzień spisko-orawski", w którym wzięło udział wielu ludzi z kręgu władzy, kultury i sztuki.
W październiku 1918 roku, po klęsce militarnej Austrii i Węgier, Orawa i Spisz miały przypaść Słowacji. Polska pragnęła przejąć te przygraniczne części dawnych ziem węgierskich, które były zamieszkałe przez zwartą ludność polską. W latach 1918-1920 trwał spór między Czechosłowacją a Polską o przebieg granicy państwowej na Orawie i Spiszu.
Z początkiem listopada 1918 roku wybuchły na całej Orawie rozruchy o charakterze antymadziarskim i antysemickim. 5 listopada na wiecu w Jabłonce przyjęto rezolucję, proklamującą przyłączenie polskiej części Orawy, Spisza i Czadeckiego do Polski. W tym samym dniu na Orawę wkroczyły patrole wojska polskiego.
W grudniu 1918 roku wojska polskie wkroczyły na Spisz, zajmując dolinę Popradu, a już w dniach 14-15 grudnia opuściły te tereny.
W lutym 1919 roku powstał Komitet Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala, którego prezesem został Kazimierz Przerwa-Tetmajer.
11 kwietnia jego delegaci na Konferencję Pokojową w Paryżu odbyli audiencję u prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona, któremu przedstawili problemy związane z ustaleniem granicy. Zdecydowano o plebiscycie na spornym terenie, do którego w końcu nie doszło.
Jesienią 1919 roku w Nowym Targu powołano Główny Komitet Plebiscytowy, którego prezesem został Walery Goetel.
W lipcu 1920 roku na Konferencji Ambasadorów wyznaczono granicę prawie zgodną z obecnym przebiegiem. Polska otrzymała 27 wsi, a Czechosłowacja 44 miejscowości.
W czerwcu 1924 roku wyrównano granicę. Polska otrzymała połowę południowego stoku Babiej Góry i odciętą część Lipnicy Wielkiej, natomiast Czechosłowacji odstąpiła Głodówkę i Suchą Górę.
W 1925 roku zniesiono ekspozyturę starostwa w Jabłonce i Łapszach Niżnych, a starostwo spisko-orawskie włączono do powiatu nowotarskiego. Każda wieś stanowiła gminę.
Z początkiem lat 30. na Orawie działały trzy poczty - w Jabłonce, Podwilku i Lipnicy Wielkiej.
Do 1931 roku w niektórych wsiach spiskich przetrwała pańszczyzna.
W 1931 roku powstał Związek Spisko-Orawski. W 1936 roku została zmieniona nazwa na Związek Górali Spisza i Orawy.
W 1933 roku utworzono gminy zbiorowe.
W latach 30. z inicjatywy Związku Podhalan i Związku Górali Spisza i Orawy zaczęto budowę dróg.
W 1937 roku spadkobiercy dworku Moniaków w Zubrzycy Górnej przekazali dworskie osiedle na cele muzealne.
We wrześniu 1939 roku Orawa i Spisz zostały zajęte przez wojska niemieckie. Niemcy Polską Orawę i Spisz przekazali republice słowackiej, a granica między Generalnym Gubernatorstwem a Słowacją przebiegała tak jak w 1918 roku. Ten stan trwał do końca wojny w 1945 roku.
Po drugiej wojnie światowej Polska Orawa i Zamagurze Spiskie (bez Jaworzyny Spiskiej) wróciły do Polski, a nowa granica polsko-czechosłowacka poprowadzona została jak w latach 1924-38.
W latach 1946-48 powstały Gminne Spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej. W każdej wsi były zakładane sklepy spółdzielcze.
W 1949 roku zamek w Niedzicy przeszedł pod opiekę Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
W 1950 roku w Niedzicy założono - jako jedyne w regionie - na wzór kołchozu zespolone gospodarstwo rolne - "Spółdzielnię Produkcyjną".
W 1954 roku w Zubrzycy Górnej otwarto Muzeum - Orawski Park Etnograficzny.
W latach 1970-1974 wybudowano dwie nowe drogi biegnące na Spisz do Niedzicy.
W 1975 roku w czasie zmian administracyjnych do gminy Jabłonka przyłączono gminę Lipnicę Wielką. Ponowny podział nastąpił w 1991 roku.
W 1976 roku zaczęto budowę zapory wodnej na Dunajcu.
W 1988 roku rozpoczęło działalność Towarzystwo Przyjaciół Orawy.
W 1990 roku powstał Związek Polskiego Spisza.
oprac.: Marek Grocholski, Józef Figura, Jolanta Flach