„Na Spiszu” nr 4 (69) 2008 r.
6
O świerku przy świętach
Z tradycjami Świąt Bożego Narodzenia związany jest
obraz pięknej i zielonej choinki zwanej w naszym regionie
jezulankiem. A jeśli spojrzymy na takie prawdziwe i pach-
nące jeszcze lasem drzewko, to pomyślimy sobie być może
o prawdziwych lasach, których dookoła nas jest coraz mniej.
Świerk pospolity, bo on zazwyczaj obok jodły jest świąteczną
choinką, jest drzewem tworzącym razem ze wspomnianą już
jodłą, wiązem górskim, jaworem i bukiem buczynę karpacką
wybitnie charakterystyczną dla regla dolnego Karpat formację
roślinną. Dawniej w takich drzewostanach świerk stanowił ok.
10- 20 % całości. Kiedy jednak w XIX w. wraz z rozwojem
przemysłu wzrastało zapotrzebowanie na drewno, z którego
wypalano węgiel drzewny dla hut i na drewno dla górnictwa
do zabudowy chodników górniczych, w miejsce wyciętych
buków i jodły zaczęto sadzić świerki, które szybciej rosły i da-
wały potrzebne drewno. Tak powstały współczesne jednolite
drzewostany świerkowe - świerczyny gdzie udział świerka
wynosi aż 80 %, przy minimalnej ilości innych gatunków. Do-
datkowo często jak np. w Beskidach są to świerczyny obcego
pochodzenia, nie przystosowane do lokalnego mikroklimatu,
a przez to wyjątkowo podatne na choroby i zanieczyszczenia.
Osłabione drzewostany atakuje opieńka oraz kornik drukarz,
które powodują zamieranie drzew i całych lasów.
Przyjrzyjmy się bliżej „królowi” naszych lasów nazy-
wanym u nas smrekiem. Świerk pospolity nosi wdzięczną
łacińską nazwę Picea abies L. i jest pospolitym drzewem
Środkowej i Północnej Europy, od linii Wisły do Uralu, nie-
mal na całym Półwyspie Skandynawskim oraz w górach i na
pogórzu Europy Środkowej. W Polsce naturalnie występuje
na niżu na północny-wschód od Wisły oraz w górach i na
pogórzu. Obecnie spotykany jest w lasach całej Polski. Świerk
jest drzewem dorastającym do 50 m wysokości, żyjącym
do 250 lat. W młodości rośnie powoli dzięki czemu tworzy
tak efektowne, gęste choinki. Dalej jego rozwój przyśpiesza
osiągając maksymalny wzrost w wieku ok. 20 do 60 lat. Jako
drzewo dojrzałe rośnie zdrowo do około 200 lat po czym za-
czyna zwykle padać ofiarą różnych chorób. Sędziwe drzewa
dożywają zwykle około 300-400 lat. W naszych lasach trudno
spotkać tak stare drzewa wycinane są zwykle wówczas gdy
zwalniają tempo przyrostu masy drewna, w wieku ok. 80-110
lat. Stare i potężne okazy zobaczyć można w rezerwatach
i parkach narodowych. Najstarsze polskie świerki mające ok.
420 lat rosną w Babiogórskim Parku Narodowym (mają ok.
330 cm obwodu). Najwyższe zaś okazy są w Białowieskim
Parku Narodowym, gdzie osiągają ponad 50 metrów wyso-
kości. Świerk jest gatunkiem wymagającym stałej wilgot-
ności powietrza, dobrze znosi zacienienie. Z powodu płytko
rozwijającego się systemu korzeniowego i gęstej korony,
jest mało odporny na działanie wiatru szczególnie w lasach
przerzedzonych i na otwartych przestrzeniach dlatego łatwo
ulega wywróceniu przez wiatr, co często obserwujemy. Igły
świerka są ostro zakończone, kłujące, ciemnozielone i błysz-
czące, do 2,5 cm długości. Kwiaty są wiatropylne, rozwijają
się w kwietniu, maju. Kwiaty męskie mają postać żółtych,
jajowatych kotków o długości 1 cm. Kwiaty żeńskie znajdują
się w górnej części korony. Są to szyszeczki długości 3–4
cm, przed zapyleniem sterczące do góry, później zwisające, po
zapyleniu przekształcają się w szyszki duże, do 15 cm długie
i zwisające. Drewno świerkowe jest mocne, lekkie, sprężyste,
wykorzystywane jest w stolarstwie do wyrobu gontów i mebli,
i w przemyśle celulozowo-papierniczym. Z żywicy świer-
kowej otrzymuje się terpentynę. Drewno starych świerków,
zwłaszcza górskich, służy do wyrobu np. duszy skrzypiec.
Młode pędy świerka zawierają witaminę C i K oraz olejki
eteryczne, co sprawia, że wywar i syrop ze świerka zaleca-
ny jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, kokluszu
i astmie. W leczeniu należy jednak zachować ostrożność, bo
świerk jest rośliną o właściwościach toksycznych i spożycie
większej ilości przetworów ze świerka może spowodować
zatrucie. W korze tego drzewa jest dużo garbników, które
używane są w przemyśle garbarskim. Żywica zaś wykorzysty-
wana jest w przemyśle chemicznym. Z drzewnych odpadków
produkuje się alkohol metylowy o silnych właściwościach
trujących wykorzystywany w przemyśle chemicznym. Su-
rowcem leczniczym w zielarstwie są: liście i pędy drzewa
oraz żywica świerkowa. W igłach i gałęziach obecny jest
olejek eteryczny o charakterystycznym świerkowym zapachu
i liczne garbniki. Składniki te mają działanie wykrztuśne
(napary stosowano w chorobach dróg oddechowych) oraz
dezynfekujące. Dziś żywicy używa się do produkcji roz-
grzewających plastrów i maści. Dawniej taka aromatyczna
żywica zastępowała dzieciom współczesną gumę do żucia,
zwana u nas ciągą. W warunkach szczególnych świerk może
służyć jako tymczasowe źródło pokarmu. Pod korą właściwą
bowiem znajduje się stosunkowo pożywna i jadalna miazga.
Modne dziś szkoły przetrwania rekomendują spożywanie
jej w okresie wiosny, gdy znajdują się w niej większe ilości
żywicy. Z igliwia świerka zawierającego witaminę C można
przygotować gorący napój zalewając go wrzątkiem.
Spoglądając na świąteczne jezulanko pomyślmy o praw-
dziwych drzewach i o lesie zielonym. A może nabierzemy
ochoty na zimowy spacer wśród dostojnych świerków, których
tajemnicza moc z głębi drzewa potrafi bardzo pozytywnie
wpływać na nasze samopoczucie i zdrowie.
K.B.
